ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΙΑΤΙΚΗ ΓΙΟΡΤΗ (ΕΡΓΑΣΙΑ)

Η ΕΡΓΑΣΙΑ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΤΗΣ Α ΛΥΚΕΙΟΥ ΓΙΑ ΤΑ ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ 2012

Η Φόνισσα, Α΄ Λυκείου Λογοτεχνία, τα φύλα

Η Φόνισσα του Παπαδιαμάντη

Νατουραλισμός – ρεαλισμός - ηθογραφία

Τα στοιχεία νατουραλισμού που εντοπίζουμε στο διήγημα είναι τα εξής:

α) Ο συγγραφέας καθώς παρουσιάζει την ηθική συμπεριφορά της ηρωίδας του καθιστά σαφές ότι όλα όσα κάνει είναι αποτέλεσμα αρχικά εξωτερικών δυνάμεων, όπως της κοινωνικής καταπίεσης που υφίσταται λόγω του φύλου της, της οικογένειάς της, των ανθρώπων που την περιέβαλλαν – μέχρι και ο σύζυγος ο άβουλος στον οποίο πρέπει να φέρεται και ως μητέρα και από τον οποίο δεν έχει στήριξη, αλλά και ο χαρακτήρας και η τύχη των παιδιών της – και  της κοινωνίας μέσα στην οποία διαβιοί, αλλά παράλληλα και της οικονομικής ανέχειας, αφού οι ίδιοι της οι γονείς την ξεχώρισαν από τα άλλα τους τα παιδιά και δεν της έδωσαν την προίκα που της αναλογούσε, με αποτέλεσμα να κάνουν τη ζωή της δύσκολη από τα νιάτα της ως τα γεράματά της) που περιορίζουν την ελευθερία της και επηρεάζουν καταλυτικά τη διαμόρφωση της προσωπικότητάς της. Είναι όμως και αποτέλεσμα εσωτερικών παρορμήσεων (σκληρότητας, μοχθηρότητας, μίσους για το γυναικείο φύλο και τους ρόλους με τους οποίους το επιφορτίζει η συγκεκριμένη κοινωνία, ψυχική κούραση που με αυτό τον τρόπο εκδηλώνεται) που της αφαιρούν την λογική και την ηθική της και την οδηγούν στην ακραία συμπεριφορά της, η οποία σαφώς δεν μπορεί να αιτιολογηθεί μόνο από τις εξωτερικές συνθήκες, αφού πολλές γυναίκες της εποχής έζησαν σε παρόμοιες συνθήκες αλλά δεν έφτασαν βέβαια στη διάπραξη κατά συρροή δολοφονιών.

β) Το θέμα του διηγήματος που είναι ιδιαίτερα προκλητικό, ιδιαίτερα για τα δεδομένα της εποχής του Παπαδιαμάντη,  καθώς μια γυναίκα που  εμφανίζεται ως κατά συρροή δολοφόνος μικρών κοριτσιών, συμπεριλαμβανομένης και της ίδιας της της εγγονής αποτελεί ένα ολότελα ξεχωριστό  και πρωτότυπο θέμα για τη νεοελληνική λογοτεχνία.

γ) Η παρουσίαση από τον αφηγητή με λεπτομέρειες των εγκλημάτων της φόνισσας, καθώς και η αναλυτική αποτύπωση των συνθηκών που την οδήγησαν στις αποτρόπαιες πράξεις της.  Η πιο άσχημη πλευρά της ζωής αποτυπώνεται λοιπόν με την περιγραφή των φόνων, αλλά και με τις κοινωνικές αδικίες που υπέστη σε όλη της τη ζωή.

δ) Η ηρωίδα του διηγήματος είναι καταπιεσμένη από μια κοινωνία που αναγνωρίζει στις γυναίκες μια πολύ υποβαθμισμένη θέση, και η οποία, κρινόμενη από τις πράξεις της, μοιάζει ψυχικά ασθενής.  Παρουσιάζεται όμως ως θύμα αυτής της κοινωνίας αλλά και της οικογένειάς της (γονέων και παιδιών και εγγονιών). Δεν παρουσιάζεται όμως αθώα, αφού τα θύματά της τα δολοφονεί με μεθοδικότητα και μετά από σκέψη. Μια σκέψη όμως διαταραγμένη, αφού είναι σαφές ότι ο νους της είναι θολωμένος.

ε) Ο αφηγητής παρουσιάζει τις πιο αρνητικές και άσχημες καταστάσεις της ζωής, παρουσιάζοντας την πραγματικότητα γυμνή, χωρίς καμία προσπάθεια για ωραιοποίηση ή συγκάλυψη των αποκρουστικών πλευρών της, χωρίς πρόσθετα σχόλια ή συναισθηματισμούς.

Τα στοιχεία ρεαλισμού που βρίσκουμε στη Φόνισσα είναι:

α) η προσπάθεια του συγγραφέα να αποτυπώσει με αληθοφανή τρόπο τα γεγονότα που έχει επιλέξει, καθιστώντας την ιστορία του όσο το δυνατό πιο πιστευτή,

β) η καταγραφή των γεγονότων χωρίς τη δική του συναισθηματική εμπλοκή. Παρατηρούμε, δηλαδή, πως ο Παπαδιαμάντης παρουσιάζει τη δράση της Φόνισσας χωρίς να κρίνει ή να επικρίνει τις πράξεις. Μας παρουσιάζει τα γεγονότα όπως συνέβησαν, με αντικειμενικότητα, επιτρέποντας στα ίδια τα γεγονότα να επηρεάσουν τον αναγνώστη και να του δημιουργήσουν εντυπώσεις,

γ) στο κείμενο διαπιστώνουμε την κριτική στάση του συγγραφέα απέναντι στις κοινωνικές συνθήκες, όπως αυτές είχαν διαμορφωθεί στα χρόνια του,

δ) η ηρωίδα της ιστορίας αποτελεί ένα χαρακτηριστικό τύπο της εποχής της, υπό την έννοια πως είναι μια γυναίκα βασανισμένη που έχει περάσει όλη της τη ζωή στη φτώχεια και έχει διαμορφωθεί ουσιαστικά μέσα στα πλαίσια της τότε κοινωνίας. 

Τα ηθογραφικά στοιχεία σχετίζονται με την καταγραφή του τρόπου ζωής των απλών ανθρώπων της υπαίθρου. Οι γυναίκες που ονομάζονται με βάση το όνομα του άντρα τους (αποκαλούν τη Χαδούλα, Φραγκογιαννού, γιατί τον άντρα της τον λένε Γιάννη Φράγκο), οι γυναίκες είναι υπεύθυνες για τη φροντίδα της οικογένειάς τους και λαμβάνουν προίκα όταν παντρεύονται. Τα σπίτια έχουν τζάκι για θέρμανση και για φωτισμό χρησιμοποιούν τα λυχνάρια. Οι άνθρωποι πιστεύουν στη μαγεία και στις κατάρες, είναι δεισιδαίμονες και βασίζονται στα βοτάνια για τη θεραπεία των ασθενειών, αλλά και για να ελέγξουν το φύλο του παιδιού (παλικαροβότανο) ή να αποτρέψουν τη γέννηση άλλων παιδιών (στερφοβότανο). Η συνήθεια των ανδρών να πίνουν περισσότερο στο τέλος της εβδομάδας, για να ξεκουραστούν από τα μεροκάματα της εβδομάδας. Γενικότερα κάθε πληροφορία που μας παρέχει ο συγγραφέας για τον τρόπο ζωής, τα έθιμα και τις αντιλήψεις της εποχής, αποτελούν τα ηθογραφικά στοιχεία του κειμένου.

Ένα ακόμη στοιχείο ηθογραφικό όμως είναι και το γεγονός ότι οι ήρωες είναι απλοί, λαϊκοί άνθρωποι της υπαίθρου, εδώ της νησιωτικής υπαίθρου. Τα βιώματά τους είναι βιώματα καθημερινά και κοινά. Εξάλλου οι ήρωες του Παπαδιαμάντη πάντα είναι άνθρωποι της εποχής του.

Αναδρομές και άλλες τεχνικές στο παπαδιαμαντικό έργο

Η αφήγηση αρχίζει in media res για να κερδίσει ο αφηγητής το ενδιαφέρον. Δεν μας αφηγείται την ιστορία από την αρχή, αλλά αλλάζει τη σειρά. Ξεκινά από «το μέσο της υπόθεσης» κεντρίζοντας το ενδιαφέρον του αναγνώστη και στη συνέχεια βάζει την ηρωίδα του μέσα από τις αναμνήσεις της να παρουσιάσει τα όσα προηγήθηκαν για να καταστούν σαφείς οι λόγοι που την οδήγησαν στο «ψήλωμα του νου».

Εις τους λογισμούς της, συγκεφαλαιούσα όλην την ζωήν της, έβλεπεν ότι ποτέ δεν είχε κάμει άλλο τίποτε ειμή να υπηρετή τους άλλους. 'Οταν ήτο παιδίσκη, υπηρέτει τους γονείς της. Όταν υπανδρεύθη, έγινε σκλάβα του συζύγου της — και όμως, ως εκ του χαρακτήρος της και της αδυναμίας εκείνου, ήτο συγχρόνως και κηδεμών αυτού· όταν απέκτησε τέκνα, έγινε δούλα των τέκνων της· όταν τα τέκνα της απέκτησαν τέκνα, έγινε πάλιν δουλεύτρια των εγγόνων της. (1^η αναδρομή – απώτερο παρελθόν. Φωτίζει πλευρές της ιστορίας που διαφορετικά θα έμεναν αθέατες, λειτουργεί ως επιβράδυνση, μας δίνει πληροφορίες για τη δύσκολη ζωή της Φραγκογιαννούς κάνοντας εύκολο για μας να καταλάβουμε τους λόγους που παρανοεί. Ακόμη ως στοιχείο νατουραλισμού μας καθιστά σαφές ότι δεν ευθύνεται αυτή για το «ψήλωμα του νου της» αφού τη ζωή που κάνει δεν την επέλεξε, αλλά της την επέβαλαν οι δικοί της, από γονείς ως εγγόνια)

Το νεογνόν είχε γεννηθή προ δύο εβδομάδων. Η μητέρα του είχε κάμει βαριά λεχωσιά. Ήτο αύτη η κοιμωμένη επί της κλίνης, η πρωτότοκος κόρη της Φραγκογιαννούς, η Δελχαρώ η Τραχήλαινα. Είχαν βιασθεί να το βαπτίσουν την δεκάτην ημέραν επειδή έπασχε δεινώς· είχε κακόν βήχα, κοκκίτην, συνοδευόμενον με σπασμωδικά σχεδόν συμπτώματα. Καθώς εβαπτίσθη, το νήπιον εφάνη να καλυτερεύη ολίγον, την πρώτην βραδιάν, και ο βήχας εκόπασεν επ' ολίγον. Επί πολλάς νύκτας, η Φραγκογιαννού δεν είχε δώσει ύπνον εις τους οφθαλμούς της, ουδέ εις τα βλέφαρά της νυσταγμόν, αγρυπνούσα πλησίον του μικρού πλάσματος, το οποίον ουδ' εφαντάζετο ποίους κόπους επροξένει εις τους άλλους, ουδέ πόσα βάσανα έμελλε να υποφέρη εάν επέζη, και αυτό. Και δεν ήτο ικανόν να αισθανθή καν την απορίαν, την οποίαν μόνη η μάμμη* διετύπωνε κρυφίως μέσα της: «Θεέ μου, γιατί να έλθη στον κόσμον κι αυτό;» (αναδρομική αφήγηση – πρόσφατο παρελθόν: ζωντανό το ενδιαφέρον, φως σε αθέατες πλευρές της ιστορίας, οι λόγοι για τους οποίους η Χαδούλα θα οδηγηθεί στην πρώτη δολοφονία, αυτή του ίδιου της του εγγονιού)

Όλη η περίληψη αποτελεί αναδρομή, καθώς έτσι μαθαίνουμε λεπτομέρειες για την οικογένειά της ως ελεύθερης κοπέλας, για την οικογένειά της ως παντρεμένης και μητέρας, και τέλος, για τη ζωή της δίπλα στην κόρη που βοηθά

Ο πατέρας της ήταν «εργατικός και φρόνιμος. Η μάνα της ήτο κακή, βλάσφημος και φθονερά. Ήτο μία από τας στρίγλας της εποχής της. Ήξευρε μάγια». Οι γονείς της την πάντρεψαν με το Γιάννη το Φράγκο (από δω και η προσωνυμία της), άνθρωπο ανίκανο και άβουλο, και της έδωσαν ασήμαντη προίκα, ενώ κράτησαν για τον εαυτό τους και το γιο τους δύο νεόχτιστα σπίτια και τα καλύτερα κτήματα, καθώς και τα μετρητά τους, από τα οποία όμως η Χαδούλα κατόρθωσε να κλέψει μερικά. Μ' αυτά και με τις οικονομίες της* έχτισε ένα φτωχόσπιτο. Από το γάμο της απόχτησε εφτά παιδιά, τέσσερα αγόρια και τρία κορίτσια. Τα τρία αγόρια χάθηκαν στην ξενιτιά, ενώ το τέταρτο, ο Μήτρος ή Μώρος, μέθυσος και μαχαιροβγάλτης, βρίσκεται φυλακισμένος στη Χαλκίδα, κατηγορούμενος για φόνο. Από τις τρεις θυγατέρες της η Αμέρσα έχει μείνει γεροντοκόρη, ενώ η Δελχαρώ, που τώρα είναι λεχώνα, παντρεύτηκε τον Κωνσταντή ή Νταντή, φτωχό μαραγκό, και έχει αποχτήσει άλλα δυο κορίτσια κι ένα αγόρι.

Είχεν έλθει ασθενικόν εις τον κόσμον, και προσέτι, φαίνεται ότι είχε κρυώσει την τρίτην ημέραν, εις τα «κολυμπίδια», όταν το είχαν λούσει εντός της σκάφης, και κακός βήχας το είχε κολλήσει. Η Φραγκογιαννού απλήστως από ημερών παρεμόνευε να ίδη συμπτώματα σπασμών εις το μικρόν ασθενές πλάσμα —επειδή τότε ήξευρεν ότι αυτό δεν θα εσώζετο— πλην ευτυχώς τοιούτον πράγμα δεν έβλεπε. «Είναι για να βασανίζεται και να μας βασανίζη», είχεν υποψιθυρίσει, χωρίς κανείς να την ακούση, μέσα της. (Σύντομη αναδρομή για να παρουσιάσει την υγεία του μικρού βρέφους και να δείξει τα συναισθήματα της γιαγιάς Χαδούλας απέναντι στο μικρό)

Η Φραγκογιαννού αναπολεί τις δυσκολίες που πέρασε για να μεγαλώσει τα παιδιά της και να προικίσει τις κόρες της και συλλογίζεται τα βάσανα που αντιμετωπίζουν όλοι οι φτωχοί γονείς που έχουν θυγατέρες (πάλι μια σύντομη αναδρομή, για να καταδειχθεί ότι όλη της η ζωή ήταν βασανισμένη, αλλά και ότι τα κορίτσια για τους φτωχούς γονείς είναι «κατάρα». Σταδιακά μέσα από όλα όσα προηγήθηκαν, θα φτάσει στα όρια της παράνοιας, θα «ψηλώσει ο νους της και θα διαπράξει την πρώτη της δολοφονία, αυτή της εγγονής της).

Ρυθμός της αφήγησης

Η διαχείριση του χρόνου δεν είναι ίδια παντού. Πέρα από τις αναδρομές, έχουμε την αφήγηση στην αρχή να μην αντανακλά την πραγματική διάρκεια των γεγονότων, αφού αναφέρεται στα ξενύχτια της Φραγκογιαννούς. Διακόπτει την γραμμική αφήγηση για να παρεμβληθούν οι αναδρομές και να φωτιστούν έτσι πτυχές αθέατες της ιστορίας, αλλά και για να κεντρίσει και να κερδίσει το ενδιαφέρον του αναγνώστη. Αυτή η επιβράδυνση μαζί με τους εσωτερικούς μονολόγους «παγώνει» τον αφηγηματικό χρόνο, αλλά είναι οργανικό κομμάτι της αφήγησης. Ο χρόνος της αφήγησης, κυρίως κατά την τέλεση των φονικών και κατά τη διάρκεια της καταδίωξης της φόνισσας, σχεδόν ταυτίζεται με τα διαδραματιζόμενα γεγονότα, καθώς ο αφηγητής εντάσσει διαλογικά μέρη που δημιουργούν ανά διαστήματα σκηνές, με το χρόνο της ιστορίας και το χρόνο της αφήγησης να εξισώνονται.

Αφηγητής  

1. εξωδιηγητικός – ετεροδιηγητικός αφηγητής. Ο ίδιος δε συμμετέχει στην ιστορία, είναι δηλαδή μη δραματοποιημένος.

2. Αφηγείται σε τρίτο πρόσωπο (τριτοπρόσωπη αφήγηση).

3. Η εστίαση  είναι μηδενική και ο αφηγητής ως εκ τούτου παντογνώστης. Έτσι έχει τη δυνατότητα να γνωρίζει κάθε τι που αφορά την ιστορία που αφηγείται, συμπεριλαμβανομένων και των πιο προσωπικών σκέψεων και συναισθημάτων των προσώπων της ιστορίας.

4. Η αφήγηση γίνεται με μίμηση. Δηλαδή  στο κείμενο συνυπάρχουν η αφήγηση, η περιγραφή αλλά και οι διάλογοι, που δίνουν μεγαλύτερη ζωντάνια στο κείμενο και παράλληλα απομακρύνουν για λίγο την αφηγηματική φωνή από το προσκήνιο. Υπάρχει όμως και ο εσωτερικός μονόλογος, όταν «ακούμε» τη φωνή της Φραγκογιαννούς καθώς ξεδιπλώνονται οι πιο μύχιες σκέψεις της, η φωνή της παράνοιας μέσα στη δική της λογική και η σκοτεινές σκέψεις της που την οδηγούν στα εγκλήματα.

Η θέση της γυναίκας στο έργο

Στη «Φόνισσα» η γυναίκα είναι σε κάθε ηλικία το πιο υποτιμημένο πλάσμα: απόλυτα εξαρτημένη από τους γονείς ως παιδί και από το σύζυγο ως γυναίκα. Όταν αποκτά οικογένεια πρέπει να φροντίζει να υπηρετεί κάθε μέλος της.

Ως κόρη αποτελεί βάρος για τους γονείς, παρόλο που εργάζεται μαζί τους, συνεισφέρει με όποιον τρόπο μπορεί ή της επιβάλλεται, γιατί οι γονείς για να την παντρέψουν πρέπει να της δώσουν προίκα. Και μάλιστα όσο μεγαλύτερη η προίκα τόσο μεγαλύτερες οι πιθανότητες να είναι καλός ο έγγαμος βίος της.

Ως σύζυγος αναλαμβάνει τα του σπιτιού, αλλά και τη φροντίδα του συζύγου και των παιδιών που θα αποκτηθούν. Βοηθά και στις υπόλοιπες δουλειές και συμπαραστέκεται στο σύζυγό της με όποιον τρόπο μπορεί. Η υποταγή στο σύζυγο είναι δεδομένη, όπως φαίνεται και από τον ίδιο τον τρόπο που την αποκαλούν μετά το γάμο της: η ηρωίδα είναι η γυναίκα του Γιάννη του Φράγκου, η Φραγκογιαννού.

Ως μητέρα αναθρέφει τα παιδιά της, φροντίζει να τα μεγαλώσει σωστά. Η φροντίδα της όμως δε σταματά εκεί, αφού τα βοηθά και μετά τη δημιουργία της δικής τους οικογένειας. Στη διήγημα η Δελχαρώ δέχεται τη βοήθεια της Φραγκογιαννούς μετά τη γέννα του τέταρτου παιδιού της – και δεν ήταν η πρώτη φορά που η μητέρα της τη βοηθούσε. Η ίδια η Χαδούλα ενθυμείται ότι και στους γονείς της υπηρέτρια ήταν  και στο σύζυγό της, αλλά και στα παιδιά της. Και η τελευταία της υπηρεσία είναι αυτή απέναντι στα εγγόνια της.

Γλώσσα

Σε ένα έργο ηθογραφικό περιμένει κανείς να χρησιμοποιείται η γλώσσα του λαού, η δημοτική, η γλώσσα που μιλούν οι ήρωές του. Ο Παπαδιαμάντης διαφοροποιείται και γράφει στην καθαρεύουσα τα αφηγηματικά μέρη, ενώ στα διαλογικά μέρη χρησιμοποιεί τη δημοτική με το τοπικό ιδίωμα της Σκιάθου. Μάλιστα,  αναφέρει και τοπωνύμια της Σκιάθου.

η Τιμή και το Χρήμα, ρεαλισμός, νατουραλισμός, ηθογραφία

Η ΤΙΜΗ ΚΑΙ ΤΟ ΧΡΗΜΑ

Νατουραλιστικά στοιχεία:

1. Ο συγγραφέας τείνει σε μια μιμητική απεικόνιση της πραγματικότητας.
2. Ο συγγραφέας μελετά την ηθική συμπεριφορά των προσώπων, για να δείξει ότι είναι δέσμιοι εξωτερικών δυνάμεων (εξωτερικές δυνάμεις, εδώ η ανάγκη των ηρώων να διατηρήσουν την τιμή τους, αλλά και η κυριαρχία του χρήματος, περιορίζουν την ελευθερία τους∙ κυρίως κοινωνικές, λοιπόν, ανεξάρτητες από τη θέληση των ηρώων, οι δυνάμεις αυτές επηρεάζουν τη ζωή τους, αλλοιώνοντας τα αισθήματα, τη συμπεριφορά τους και ρυθμίζοντάς τα και μαζί με αυτά και την ηθική τους είτε ως στάση είτε ως συμπεριφορά) και εσωτερικών παρορμήσεων (ο πατέρας μέθυσος, άρα έρμαιο του πάθους του για το ποτό, ο  Αντρέας υπόδουλος του χρήματος, η Ρήνη θύμα της αγάπης της γι’ αυτόν, η Επιστήμη θύμα των περιστάσεων και των υποχρεώσεών της, του ατυχούς γάμου της με έναν τέτοιο σύζυγο, κτλ.) .
3. Παρουσιάζεται η ζωή των φτωχών ανθρώπων και οι σκληρές επιπτώσεις που έχουν στη ζωή τους η οικονομική ανέχεια, καθώς και η σπίλωση της τιμής τους.
4. Καταγγέλλει το κοινωνικό κατεστημένο της εποχής του και την πολιτική κατάσταση
5. Με σκληρό τρόπο,  ίσως και προκλητικό, παρουσιάζεται η πιο άσχημη πλευρά της ζωής σε αυτό το προάστιο της Κέρκυρας, σε κάθε σκηνή δείχνει το άσχημο πρόσωπο της ζωής της κοινωνίας, των ανθρώπων: είτε στο σπίτι με το μέθυσο πατέρα είτε στη σκηνή του λαθρεμπορίου είτε στην ταβέρνα του Τραγούδη, παράλληλα με την πολιτική συζήτηση είτε όταν η αγάπη γίνεται αντικείμενο συναλλαγής και η τιμή της Ρήνης, κυριολεκτικά και μεταφορικά, αποκτά και ταμπέλα που την αναφέρει: «χίλια τάλαρα»!

Ρεαλισμός

1. Η απεικόνιση της πραγματικότητας, όχι ως πιστή αναπαράσταση αλλά ως μια πλευρά της πραγματικότητας που θα μπορούσε να ισχύει∙ έχει μια δόση αληθοφάνειας, οι ήρωες του θα μπορούσαν να είναι υπαρκτά πρόσωπα

2. Η επιλογή κοινών θεμάτων από την καθημερινή ζωή.

3. Τάση του συγγραφέα προς την αντικειμενικότητα

4. Πρόθεσή του να αφήνει τα γεγονότα να μιλούν μόνα τους, χωρίς αξιολογικές κρίσεις από τη μεριά του αφηγητή.

5. Απουσία λυρικών εξάρσεων και μελοδραματισμού

Ηθογραφία

1. οι ήρωες του θεοτοκικού έργου είναι απλοί άνθρωποι, της κερκυραϊκής φτωχικής κοινωνίας και όχι των ανώτερων κοινωνικών στρωμάτων

2. η γλώσσα του έργου είναι η δημοτική με τους ιδιωματισμούς της κοινωνίας των πρωταγωνιστών

3. καταγράφεται ο τρόπος ζωής, τα ήθη και τα έθιμα των τελών του 19^ου και αρχών του 20ού αιώνα

Τίτλος και περιεχόμενο

 Το χρήμα είναι αυτό που καθορίζει για τον κάθε ήρωα την έννοια και τη συναίσθηση της τιμής. Έτσι:

Τιμή για τον Αντρέα είναι να ξεχρεώσει το σπίτι του, να σώσει την υπόληψη της οικογένειάς του και την κοινωνική του θέση. Δεν κατέχει πρωταρχική θέση η αγάπη στο δικό του σύστημα αξιών, αφού την παζαρεύει για να πάρει την προίκα και να κρατήσει αστιγμάτιστο το όνομα της οικογένειάς του.

Τιμή για τη σιόρα-Επιστήμη είναι να  μην ακουστεί κάτι κακό για το σπίτι της, και συγκεκριμένα για τις κόρες της. Αφορά ουσιαστικά την αγνότητα των κοριτσιών της και το καλό τους όνομα για να μπορέσουν και σαν οικογένεια να διατηρήσουν την αξιοπρέπειά τους, αλλά και για να μη θεωρηθούν ανήθικες οι κόρες της και καταλήξουν ανύπανδρες. Το καλό όνομα της οικογένειας βέβαια το συνδέει και με τα χαρίσματα των κοριτσιών της: τη νοικοκυροσύνη και .

Τιμή για τη Ρήνη είναι να διατηρήσει την αξιοπρέπειά της άθικτη και να μην ξεπουλήσει τον εαυτό της. Αγάπησε τον Αντρέα ανεπιφύλακτα και του δόθηκε, μη θεωρώντας ατιμία να μείνει μαζί του πριν το γάμο, αλλά θεωρώντας ανέντιμο να παντρευτεί κάποιον άλλον, αφού αυτόν αγαπάει. Όμως, όταν αντιλαμβάνεται ότι ο μόνος τρόπος να την αποκαταστήσει ο Αντρέας είναι να πάρει από τη μάνα της την προίκα που έχει ζητήσει, τότε αρνείται και επιλέγει το μοναχικό δρόμο. Είναι μια ηρωίδα της εποχής της, αφού αγνοεί τις κοινωνικές συμβάσεις και αποφασίζει να φύγει μακριά και μόνη της να γεννήσει και να αναθρέψει το παιδί της.

Το χρήμα: Χρήμα για τον Αντρέα δεν είναι μόνο σχέση επιβίωσης, αλλά και μέσο για να εξασφαλίσει ένα μέλλον στα παιδιά του. Επιπλέον είναι το μέτρο της αγάπης του. Με αυτό μετρά αν μπορεί να δεθεί για πάντα με τη Ρήνη, αν πρέπει να την παντρευτεί. Ακόμη κι όταν την αφήνει έγκυο, παζαρεύει το γάμο ζητώντας αντάλλαγμα τα χίλια τάλαρα! Έχει αξία μεγάλη γι’ αυτόν, γιατί με αυτό θα αποκαταστήσει την τιμή και υπόληψη της οικογένειάς του∙ έτσι, όλη του η έγνοια είναι η εξασφάλισή του.

Χρήμα για την Επιστήμη είναι αυτό που θα δώσει στις κόρες της την ευκαιρία για ένα γάμο καλό στα πλαίσια της δικής τους τάξης. Είναι ακόμη, όπως φαίνεται από την αρχή κιόλας του έργου μέσο επιβίωσης με πολύ κόπο εξασφαλισμένο, αφού ο σύζυγος ό,τι βγάζει το σπαταλά και εναπόκειται σε αυτήν η ευθύνη της επιβίωσης και διαβίωσης της οικογένειας.

Σχέση μεταξύ των μελών της ίδιας κοινωνίας:

Η σχέση πλουσίων και φτωχών, ισχυρών και αδύναμων είναι προφανής, όχι μόνο ανάμεσα στον Αντρέα και τη σιόρα-Επιστήμη, αλλά και στη σκηνή της ταβέρνας, στα σχόλια των θαμώνων για την πολιτική κατάσταση της εποχής (πελατειακές σχέσεις, ρουσφέτια), καθώς και στα σχόλια του αφηγητή για την εκμετάλλευση των αγροτών και των εργατών από τους εμπόρους και τους πολιτικούς όλων των χωρών.

Σχέση μεταξύ των φύλων:

Θέση του άντρα: Την πρώτη θέση κατέχει ο άντρας, ο οποίος μπορεί να βγαίνει από το σπίτι, να δουλεύει να τα πίνει στις ταβέρνες. Η θέση της γυναίκας είναι στο σπίτι, όπου όμως και πάλι πρέπει να υπακούει στον άντρα. Η δουλειά θεωρείται ντροπή για τις γυναίκες από καλή οικογένεια. Η απλή συναναστροφή με το άλλο φύλο θεωρείται ατιμωτική για μια κοπέλα και λόγος για να χάσει την τιμή της και να κλειστεί σε μοναστήρι. Η γυναίκα γίνεται αντικείμενο παζαριού, αφού η προίκα γίνεται απαραίτητο προσόν για να παντρευτεί.

Θέση της γυναίκας: Η θέση της είναι υποβαθμισμένη, καθώς δεν έχει μεγάλα περιθώρια επιλογής, ιδιαίτερα η ανύπαντρη γυναίκα. (Ιδιαίτερα για την ελεύθερη κοπέλα η απλή συναναστροφή με το άλλο φύλο θεωρείται ατιμωτική και λόγος για να χάσει την τιμή της, ακόμη  και να κλειστεί σε μοναστήρι. Η γυναίκα γίνεται αντικείμενο παζαριού, αφού η προίκα γίνεται απαραίτητο προσόν για να παντρευτεί.)

Η αξία της εργασίας της δεν είναι αναγνωρισμένη, αν και τις περισσότερες φορές δεν εργάζεται, αφού αυτή μένει στο σπίτι και φροντίζει τα παιδιά της. Απαραίτητη προϋπόθεση για να παντρευτεί είναι η προίκα, η οποία μάλιστα εξασφαλίζει γι’ αυτήν μια άνετη διαβίωση κοντά στον άντρα της. Γι’ αυτό και οι γονείς πασχίζουν να συγκεντρώσουν μεγάλη προίκα για λογαριασμό τους, αφού έτσι θα εξασφαλίσουν για τις κόρες τους και ανώτερο κοινωνικά σύζυγο. Δεν ξεχνάμε εξάλλου ότι δεν είχαν κανένα δικαίωμα να συνάπτουν ελεύθερα σχέσεις με το άλλο φύλο. Τέλος οι γυναίκες δουλεύουν μόνο σε περίπτωση ανάγκης, όταν ανήκουν σε κατώτερα κοινωνικά στρώματα και η επιβίωσή τους εξαρτάται από την εργασία τους. Διαφορετικά ασχολούνται, όπως προαναφέρθηκε, μόνο με τη φροντίδα του σπιτιού και την ανατροφή των παιδιών.

Στο διήγημα συγκρούονται δύο δυνάμεις: το χρήμα και η ηθική φύση του ανθρώπου.

Το χρήμα έχει υποκαταστήσει αξίες της ζωής, όπως είναι ο έρωτας και οι τίμιες ανθρώπινες σχέσεις. Ο Αντρέας παλεύει ανάμεσα στην Αγάπη του για τη Ρήνη και στην ανάγκη του να σώσει την υπόληψή του και την κοινωνική του θέση. Η Ρήνη από την άλλη παλεύει για τον έρωτά της ενάντια στους κανόνες της ηθικής της εποχής, αλλά και ενάντια στη μητέρα της, η οποία, αναγκασμένη να συντηρεί μια ολόκληρη οικογένεια, δίνει μεγάλη αξία στο χρήμα.

Η σύγκρουση είναι δομικό στοιχείο του διηγήματος και κλιμακώνεται από την αρχή ως το τέλος του.

Στο πρώτο απόσπασμα συγκρούονται η σιόρα-Επιστήμη με το μέθυσο σύζυγό της με αφορμή την απόφαση της Επιστήμης να βοηθήσει τον Αντρέα όταν τον κυνηγούν για λαθρεμπόριο (τα δύο φύλα και οι ρόλοι τους). Στο δεύτερο απόσπασμα ο θείος του Αντρέα και ο φίλος του, ο Αντώνης, διαφωνούν έντονα για το αν ο Αντρέας πρέπει να παντρευτεί για τα λεφτά ή από έρωτα. Στο τρίτο απόσπασμα η σιόρα Επιστήμη θυμώνει με την κόρη της που δεν σκέφτεται την τιμή της και ακόμη περισσότερο με τον Αντρέα όταν αυτός ζητά προίκα για να παντρευτεί την κόρη της. Η Ρήνη στη συνέχεια κατηγορεί τη μητέρα της ότι την αδικεί. Στο τελευταίο απόσπασμα επέρχεται η οριστική σύγκρουση ανάμεσα στον Αντρέα και στη Ρήνη, η οποία θυσιάζει τον έρωτα για την αξιοπρέπειά της. Αυτό που κατά βάση συγκρούεται όμως είναι ο εσωτερικός κόσμος των ηρώων με την εξωτερική πραγματικότητα, όταν π.χ. ο Αντρέας δηλώνει πως αγαπά μια κοπέλα φτωχή ή όταν η Ρήνη δηλώνει στο τέλος ότι δεν θα παντρευτεί, αλλά θα εργαστεί και θα μεγαλώσει μόνη της το παιδί της. Η Ρήνη, τέλος, συγκρούεται με τον εαυτό της, όταν προσπαθεί να εμμείνει στην απόφασή της. Ο Θεοτόκης την ψυχογραφεί αριστοτεχνικά στο τελευταίο απόσπασμα, όπου την παρουσιάζει να σκέφτεται τ’ αδέλφια της ή να διστάζει και μετά να ξαναλέει ότι δεν πηγαίνει με τον Αντρέα, σα ν’ απαντάει στον εαυτό της.

Διλήμματα προσώπων του έργου:

Η σιόρα Επιστήμη πρέπει να διαλέξει ανάμεσα στην ευτυχία της κόρης της, της Ρήνης, και στο μέλλον των άλλων παιδιών της.

Η Ρήνη πρέπει να διαλέξει ανάμεσα στον έρωτα και στην αξιοπρέπειά της, αλλά και στο μέλλον των αδελφών της.

Ο Αντρέας πρέπει να διαλέξει ποια στάση θα κρατήσει απέναντι στη γυναίκα που αγαπά, στην οικογένεια και το όνομά του, ως άντρας με τιμή στα πλαίσια της κοινωνίας που διαβιοί.

 Με το χαρακτήρα της Ρήνης και την απόφασή της στο τέλος να μην παντρευτεί τον Αντρέα εκδηλώνεται μια απολυτρωτική αντίδραση απέναντι στην υπάρχουσα κοινωνική οργάνωση και στη νοοτροπία που αυτή επιβάλλει στα μέλη της. Είναι μια προσπάθεια της γυναίκας να απελευθερωθεί από την  κοινωνική αντίληψη που τη θέλει πάντα εξαρτημένη από έναν άντρα, πατέρα ή σύζυγο. Η νίκη της Ρήνης είναι νίκη σε επίπεδο ηθικό, με μεγάλο κόστος όμως, αφού απαρνιέται την αγάπη της. Η απελευθέρωσή της είναι εσωτερική. Ο εσωτερικός της κόσμος μετασχηματίζεται από την προσωπική της δοκιμασία, ενώ η εξωτερική πραγματικότητα παραμένει αναλλοίωτη.

Χαρακτηρισμοί

Ρήνη: είναι το πιο τραγικό πρόσωπο του έργου, αφού είναι η μόνη που δεν γίνεται θύτης αλλά το θύμα όλων. Μια αγνή, αθώα  κοπέλα που ερωτεύεται και δίνεται ολόψυχα στον Αντρέα. Δεν σκέφτεται ούτε στιγμή ότι μπορεί να την κοροϊδεύει ή να την εκμεταλλεύεται, αλλά θεωρεί ότι τα συναισθήματά του είναι ανάλογα με τα δικά της. Αυτός όμως τη στρέφει εναντίον της μητέρας της με την αιτιολογία – δικαιολογία ότι δήθεν υπερτερεί η αγάπη της σιόρας Επιστήμης για το χρήμα, πάνω από την οποία δε βάζει ούτε την ευτυχία του ίδιου του παιδιού της. Η αθωότητά της εγγίζει την αφέλεια, αφού δέχεται τον Αντρέα δίπλα της και πηγαίνει στο σπίτι του, όταν αυτός δείχνει να μη βιάζεται να την παντρευτεί κι ας την έχει αφήσει έγκυο. Η Ρήνη είναι το πρόσωπο που εξυψώνεται πάνω από τα «πρέπει» που επιτάσσει η κοινωνία των φτωχών, δεν ενδίδει και αρνείται να ελεγχθεί από το χρήμα. Δείχνει ένα δυναμισμό που ξεφεύγει από το πρότυπο της εποχής. Επιλέγει τη μοναχική πορεία και την κοινωνική κατακραυγή της ως ανύπαντρης μητέρας παρά την υποταγή της στις επιταγές μιας τέτοιας κοινωνίας. Επιλέγει δηλαδή να κρατήσει την αξιοπρέπειά της άθικτη παρά να υποκύψει και να δεχτεί έναν γάμο λόγω της εγκυμοσύνης της με έναν άντρα

Αντρέας: υπόδουλος του χρήματος και των οικονομικών του προβλημάτων, αφού γι’ αυτόν πάνω απ’ όλα έχει σημασία να ξεπληρώσει τα χρέη του πατέρα του και να αποκαταστήσει τα όνομα της οικογένειας. Στη συνέχεια βλέπουμε ότι γίνεται υπολογιστής και θυσιάζει τα ειλικρινή κατά τ’ άλλα συναισθήματά του για τη Ρήνη στο βωμό του χρήματος, ιδιαίτερα όταν σκέφτεται ότι βαρύνει περισσότερο από τον έρωτά του η προίκα που διαθέτει η υποψήφια νύφη που του προτείνει ο θείος του. Όταν η σιόρα Επιστήμη στο τέλος του ζητά επιτακτικά να παντρευτεί τη Ρήνη γίνεται ψυχρός εκβιαστής και απαιτεί ακόμη και τραυματισμένος τα χίλια τάλαρα για να καταθέσει υπέρ της Επιστήμης και να παντρευτεί την έγκυο κόρη της.  Ενθυμούμενος την αρχοντική του καταγωγή θέλει να αποφύγει το διασυρμό λόγω του ξεπεσμού του, αλλά όλη αυτή η κατάσταση έχει ως αποτέλεσμα την απώλεια του πιο σημαντικού γι’ αυτόν προσώπου από τη ζωή του, δηλαδή της Ρήνης.

Σιόρα Επιστήμη: πλήρως εναρμονισμένη με το πρότυπο της γυναίκας της εποχής της εργάζεται ως σωστή μάνα για να προικίσει τα κορίτσια της και να ενισχύσει οικονομικά τα αγόρια της. Η φτώχεια έχει διαβρώσει το χαρακτήρα της. Έτσι, ενώ θέλει να προστατεύσει την τιμή της οικογένειάς της, συναλλάσσεται με τον Αντρέα με απώτερο σκοπό να εξοικονομήσει χρήματα, συμβάλλοντας με αυτό τον τρόπο στην ατίμωση της κόρης της. Αγαπάει μεν την κόρη της, ωστόσο παραμένει δέσμια του κοινωνικού κατεστημένου.

Αφηγηματική τεχνική

Δεν είναι περίπλοκη. Ο αφηγηματικός χρόνος εξελίσσεται ομαλά. Η έκταση των αφηγηματικών μερών είναι περιορισμένη. Σε ορισμένα σημεία υπάρχει εσωτερικός μονόλογος (π.χ. στο πρώτο απόσπασμα, όπου η σιόρα Επιστήμη υπολογίζει τα έσοδά της). Κυριαρχεί ο διάλογος, ο οποίος δίνει αμεσότητα, παραστατικότητα και θεατρικότητα στο διήγημα. Εξάλλου, η έντονη χρήση της ιδιωματικής γλώσσας και στα αφηγηματικά και στα διαλογικά μέρη χαρίζει στο διήγημα φυσικότητα και πειστικότητα.

Αφήγηση

1. Τριτοπρόσωπη
2. Μη  δραματοποιημένο (απρόσωπο) αφηγητή.
3. Μηδενική εστίαση από έναν παντογνώστη αφηγητή.
4. Διάλογος (ένας από .τους αφηγηματικούς τρόπους που συμβάλλουν στην αντικειμενική και ρεαλιστική αποτύπωση των γεγονότων αλλά και των συναισθημάτων των ηρώων) Ο συγγραφέας επιλέγει να εμπλουτίσει το κείμενό του με πολλά διαλογικά μέρη, ώστε κάθε ήρωας να έχει την ευκαιρία να διατυπώσει τις σκέψεις του και να δώσει έτσι το στίγμα της προσωπικότητάς του.
5. Ο συγγραφέας, επίσης, παρουσιάζει σημαντικές ψυχογραφικές ικανότητες, κατορθώνοντας να παρουσιάσει με πληρότητα τόσο τις ψυχολογικές διακυμάνσεις των ηρώων του όσο και την ιδιαίτερη ψυχοσύνθεσή τους. Τα συναισθήματα, για παράδειγμα, της Ρήνης θα τονιστούν από την πρώτη στιγμή, με το συγγραφέα να παρακολουθεί την προσπάθεια της νεαρής κοπέλας να σταθεί σωστή απέναντι στον Αντρέα, στη μητέρα της, στο πρότυπο της ελεύθερης κοπέλας της εποχής. Θέλει να διαφυλάξει ακέραιη την αξιοπρέπειά της. Αυτή της η προσπάθεια και η επιτυχία παράλληλα παρουσιάζεται ανάγλυφα στο τέλος του διηγήματος.