Ποιος ήτον ο
φονεύς του αδελφού μου
Βασικά δομικά
χαρακτηριστικά
1η ενότητα
Μια συνήθης τεχνική του Βιζυηνού είναι
να δομεί πάνω σε αντιθέσεις την παρουσίαση καταστάσεων και προσώπων.
Στην αρχή της πρώτης ενότητας, λοιπόν, βλέπουμε να παρουσιάζει το χαρακτήρα της
μάνας του αφηγητή πριν και μετά τη δολοφονία του Χρηστάκη. Πριν το γεγονός η
μάνα ήταν φιλάνθρωπη, φιλόστοργη, δεν ήθελε να προκαλεί κακό ούτε στα ζώα του
Θεού ούτε καν στην άψυχη φύση. Όμως, ο πόνος και το γεγονός ότι η δολοφονία
έμεινε ατιμώρητη, χωρίς καν να βρεθεί ο ένοχος, άλλαξαν τη μάνα∙ έγινε πια
εκδικητική, και μάλιστα, δεν επιθυμεί απλώς την τιμωρία του δράστη, αλλά θέλει
να είναι και δικό της το χέρι της δικαιοσύνης που θα τιμωρήσει το δράστη. Φαίνεται
ξεκάθαρα από τα λόγια της στο γιο της όταν λέει ότι η μόνη της επιθυμία είναι
να δει το δράστη να τιμωρείται κρεμάμενος και ότι θέλει το δικό της χέρι να
είναι αυτό που θα τραβήξει το σχοινί, κι ας είναι το τελευταίο πράγμα που θα
κάνει.
Μια δεύτερη αντίθεση που
βλέπουμε είναι η διαφορά ανάμεσα στη μάνα και τον αφηγητή, το Γιωργή. Η μία,
αμόρφωτη και «φυσική» γυναίκα, η οποία δεν επιθυμεί ούτε αποδέχεται τις
συμβάσεις της πολιτισμένης κοινωνίας, που έχει μια διαφορετική αντίληψη περί
δικαίου, που η δίψα της για εκδίκηση πηγάζει από το ένστικτο∙ ο γιος, από την
άλλη, ένας πολιτισμένος, μορφωμένος νεαρός, ο οποίος έχει ζήσει στην Ευρώπη,
γνωρίζει τους νόμους, σέβεται την ανθρώπινη ύπαρξη ανεξάρτητα από την ποιότητα
του χαρακτήρα, έχει πίστη στη θεσμοθετημένη δικαιοσύνη.
Στο α΄ μέρος αυτό, κυριαρχεί η αφήγηση
και ο διάλογος έχει υποβοηθητικό ρόλο, αφού απλώς τονίζει την επιθυμία της
μάνας για εκδίκηση και απονομή της δικαιοσύνης.
2η ενότητα
Εδώ ο αφηγητής παρουσιάζει ένα
αιφνίδιο γεγονός, το οποίο έρχεται αν αλλάξει την πορεία της ιστορίας. Η
επίσκεψη της οικογένειας των Τούρκων, του Κιαμήλ και της μητέρας του έρχεται να
δώσει νέα ώθηση. Χάρη σε αυτή θα μάθουμε τη σχέση που συνδέει την οικογένεια
του αφηγητή με το νεαρό Τούρκο, αλλά σιγά σιγά θα αρχίσει να ξετυλίγεται και το
κουβάρι της υπόθεσης.
Αξιοπρόσεκτο είναι το γεγονός ότι
από δω και πέρα, από τη στιγμή που θα ενταχθούν δηλαδή και άλλα πρόσωπα στο
σκηνικό, θα διανθίζεται η αφήγηση με κωμικά στοιχεία, στην αρχή δια στόματος
αφηγητή, όταν παρουσιάζει την αντίδραση του Λουή και την εξαιρετικά κωμική
πτώση του, στη συνέχεια όμως δια στόματος Μιχαήλου, του μικρού αδελφού, ο
οποίος είναι ένας καλόκαρδος, εύθυμος άνθρωπος, που αγαπά τα αστεία.
Δημιουργείται ένα μυστήριο με αυτή
την επίσκεψη, το οποίο θα κληθεί να λύσει ο μόνος που μπορεί από τα πρόσωπα της
ιστορίας, ο Μιχαήλος. Την τεχνική αυτή εξυπηρετεί και η εσωτερική εστίαση∙ ο
αφηγητής έλειπε στο εξωτερικό, οπότε δε γνωρίζει όσα δεν έγινε όσο εκείνος
απουσίαζε. Μόνο ό,τι βλέπει, ξέρει και με βάση τις δικές οτυ και μόνο εμπειρίες
μπορεί να ερμηνεύσει γεγονότα, πράξεις και καταστάσεις. Αφού, λοιπόν, δεν ήταν παρών
στη γνωριμία των δύο οικογενειών, πώς να γνωρίζει τι ζητούν από τη δική του
οικογένεια;
Από δω και πέρα ο διάλογος κυριαρχεί.
Όλα θα παρουσιαστούν μέσα από το διάλογο μεταξύ των δύο αδελφών και των λόγων
της μάνας.
3η ενότητα
Η λειτουργία του διαλόγου
Αποδίδει με ζωντάνια και
παραστατικότητα τους χαρακτήρες, αφού
τους «βλέπουμε» να ζωντανεύουν μπροστά στα μάτια μας. Με τη θεατρικότητα που
συνεπάγεται ο διάλογος, τα πρόσωπα αποκτούν άλλη υπόσταση, είναι πιο οικεία,
αφού δρουν, κινούνται και μιλούν μπροστά μας. Είναι όμως και αληθοφανή, στα
πλαίσια της ρεαλιστικής γραφής, αφού ο καθένας λέει αυτό που είδε, αυτό που
ξέρει, που αισθάνεται, αλλά πάνω απ’ όλα, ο καθένας είναι μάρτυρας των
γεγονότων που παρουσιάζει. Για παράδειγμα, η αφήγηση του Μιχαήλου με μέσο το
διάλογο – όχι αυτού με τη μάνα, αλλά όλων των διαλόγων – αποκτά τη δύναμη της
προσωπικής μαρτυρίας. Προσδιορίζονται, επίσης, τα πρόσωπα εθνικά και ηθικά, αφού
χρησιμοποιεί το ιδίωμά του ο καθένας, βλέπουμε τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που
συνθέτουν την προσωπικότητά του. Έτσι μπορούμε να ηθογραφήσουμε το Μιχαήλο, ο
οποίος είναι ένας εύθυμος, αισιόδοξος άνθρωπος, που αγαπά τα αστεία, βλέπει την
ευχάριστη πλευρά της ζωής, αγαπά και σέβεται την αυθεντία της μάνας, την οποία
ακούει και υπακούει, ακόμη κι όταν η συμπεριφορά της είναι κατά την κρίση του
υπερβολική.
Εγκιβωτισμός
Την απορία και το μυστήριο δέχεται
να λύσει ο Μιχαήλος. Αναλαμβάνει το ρόλο του αφηγητή και αρχίζει να εξιστορεί
όσα συνέβησαν τρία χρόνια πριν. Αλλά, δε βιάζεται καθόλου να άρει το πέπλο του
μυστηρίου. Προχωρά πολύ σιγά, επιβραδύνοντας τη ροή της ιστορίας, αφού τη μία
ζητά καφέ, την άλλη κάνει σχόλια, έπειτα παραθέτει πληροφορίες που συνιστούν
λεπτομέρειες επουσιώδεις και δεν προσφέρουν τίποτε φαινομενικά. Είναι, όμως,
μια καλή ευκαιρία να δούμε την αγάπη της μάνας για τα παιδιά της, να μάθουμε
στοιχεία πολιτισμικά (αντιλήψεις για την ξενιτιά, για την ελεημοσύνη και την
θεϊκή ανταπόδοσή της, κτλ). είναι επίσης ευκαιρία να δούμε πλευρές της μάνας
που διαφορετικά θα έμεναν αθέατες, όπως το γεγονός ότι είναι δυναμική,
αυταρχική, ελεήμων, φιλόστοργη, φιλόξενη, ότι δεν ανέχεται τη διακωμώδηση
τραγικών καταστάσεων (ούτε από το γιο της ούτε από γερο-Μούρτο). Μέχρι να
φτάσει στην αφήγηση της γνωριμίας του Κιαμήλ με τον ίδιο και τη μάνα του,
έχουμε δει όλα αυτά. Στον εγκιβωτισμό, επιπλέον, διαφαίνεται και μία ακόμη
αντίθεση: πώς είναι ο Κιαμήλ στο παρόν και πώς ήταν όταν γνωρίστηκαν. Ο
ταραγμένος του νους και η ταραγμένη του ψυχή έχουν αποκτήσει πια μια ηρεμία,
μια ταπεινότητα, μια σεμνή γαλήνη, συνοδευόμενη από την ευγνωμοσύνη που νιώθει
για τη γυναίκα που τον φρόντισε στην πιο δύσκολή του στιγμή. Κι όσο κι αν η κατάστασή του παρουσιάζεται με κωμικό τρόπο
από το Μιχαήλο, δεν παύει να καταδεικνύεται η τραγικότητα και το μέγεθος αυτού
που τον βασανίζει. Αν και, για λόγους οικονομίας αφηγηματικής, δε θα γίνει
ακόμη γνωστή η αιτία στους αναγνώστες και στον ίδιο τον αφηγητή. Αυτά είναι και
στοιχεία πλοκής αστυνομικού μυθιστορήματος, αφού υπάρχουν νύξεις, αλλά δεν
φανερώνονται όλα τα στοιχεία μεμιάς∙ σταδιακά ξεδιπλώνονται στοιχεία που αρχικά
φαίνονται ασύνδετα, όμως αρχίζουν να δένουν μεταξύ τους από ένα σημείο κι
έπειτα.
