Ο καταμερισμός και η ειδίκευση Ι.Μ. Παναγιωτόπουλος ΘΕΜΑΤΙΚΟΙ ΚΥΚΛΟΙ ΓΙΑ ΤΟ ΛΥΚΕΙΟ

 Ο καταμερισμός και η ειδίκευση

[...] Η εργασία, για να γίνεται γρηγορότερα και καλύτερα, έχει κατανεμηθεί σε μικρά κομμάτια και ο καθένας διεκπεραιώνει, συχνά εφ' όρου ζωής, το μικρό κομμάτι που του έλαχε. Έτσι, βέβαια, η προσπάθεια τυποποιείται. Και αν αυτό στην περιοχή της πρακτικής ενέργειας είναι επικίνδυνο, στην περιοχή του θεωρητικού στοχασμού γίνεται επικινδυνότατο. Η τυποποίηση αποτελεί άρνηση της προσωπικής ελευθερίας. Το ιδανικό του «στάνταρντ» μπορεί να είναι χρήσιμο στα βιομηχανικά προϊόντα. Αλλά ο άνθρωπος, τουλάχιστο ίσαμε τη στιγμή τούτη, δεν είναι βιομηχανικό προϊόν. Αργότερα, φυσικά, μπορεί να γίνει. Μπορεί να δημιουργηθούν απέραντα εκκολαπτήρια ανθρωπίνων υπάρξεων.

Ο καταμερισμός, που είναι σήμερα το αναπόφευκτο, αύριο μεθαύριο μπορεί να γίνει η νέα μοίρα της ανθρώπινης τραγωδίας. Γιατί η τυποποίηση δεν είναι άσχετη, αν καλοκοιτάξει κανείς το θέμα, προς τον καταμερισμό. Όσο η ενέργεια περιορίζεται σε κλειστούς χώρους, τόσο και το πρόσωπο που ενεργεί μεταμορφώνεται σε ακούσιο όργανο, παύει να συμμετέχει συνειδητά στην προσπάθεια. Η επανάληψη σκοτώνει την ευδιαθεσία και η έλλειψη της ευδιαθεσίας μαραίνει τη φαντασία. Και δεν πρέπει να λησμονούμε πως η φαντασία, είτε εφαρμοσμένη στα πράγματα είτε όχι, είναι πολύτιμη μορφή της ελευθερίας. Ο μεγάλος κίνδυνος λοιπόν υπάρχει εκεί: ο άνθρωπος που επαναλαμβάνει σε μια ολόκληρη ζωή την ίδια κίνηση, που περιορίζει το οπτικό του πεδίο σε μια απειροελάχιστη μορφή ενέργειας, γίνεται πια και ο ίδιος ένας χώρος στεγανός, όπου ο ήλιος από άλλους κόσμους δεν βρίσκει τόπο να πέσει. Και αν αυτό συμβαίνει, με τόσο βλαπτικά αποτελέσματα, στην περιοχή της καθημερινής προσπάθειας, πολύ περισσότερο μπορεί να συμβαίνει, και με συνέπεια την απώλεια της συνείδησης των συνόλων, στην περιοχή της επιστημονικής προσπάθειας. Εκεί πια παίρνει τη μορφή αλγεινής περιπέτειας, που μόνο λίγοι, εξαιρετικά προικισμένοι, μπορούν, και κατά ένα ποσοστό, να την ξεφύγουν. Το ερώτημα τώρα έρχεται από μόνο του: υπάρχει τρόπος σωτηρίας ή όχι; Νομίζω πως άλλος τρόπος δεν μπορεί να υπάρξει έξω από τη διεύρυνση και την καλή χρησιμοποίηση του διαθέσιμου χρόνου. Ένας γιατρός δεν είναι πια σωστό, καθώς έχουν διαμορφωθεί τα πράγματα, να μην έχει ειδικευθεί σ' ένα κλάδο της επιστήμης του. Αλλά θαυμάσια μπορεί να χρησιμοποιεί το διαθέσιμο χρόνο του, για να κερδίζει και τη γενική επιστημονική γνώση, που θα καταστήσει και τη ειδίκευσή του αποτελεσματικότερη. Και η «ανθρώπινη βίδα» πρέπει στην άδεια της ώρα να ξεβιδώνεται όσο πληρέστερα μπορεί, αποβλέποντας στη γενική της καλλιέργεια, ώστε η ομοιομορφία της προσπάθειας να μην προκαλεί την ολοκληρωτική της τυποποίηση. [...]

Η ειδίκευση, πρέπει να το πάρουμε απόφαση, δεν είναι μια υπόθεση που μπορεί ν' ανασταλεί ή να περιορισθεί. Όσο προχωρούν οι καιροί, τόσο περισσότερο η γνώση θα κατατεμαχίζεται. Εκείνο λοιπόν που χρειάζεται δεν είναι να την επιτιμούμε, αλλά να προσπαθούμε να την τοποθετήσουμε στον κανονικό χώρο, ώστε να μην αποσκεπάζει ολόκληρο τον άνθρωπο και ν' αφήνει κάποια περιθώρια καθολικότερης δραστηριότητας. Με τον όρο «περιθώρια» δεν εννοώ, φυσικά, την πάρεργη απασχόληση, αυτό που ονομάζει η εποχή μας «χόμπυ». Η πάρεργη απασχόληση σε μια μορφή τέχνης, ας θυμηθούμε τον Αϊνστάιν και το βιολί του, ή σ' ένα άθλημα δεν είναι αυτό που ζητεί η κοινή συνείδηση από το σύγχρονο ειδικό. Ένα «χόμπυ» είναι πολύ συνηθισμένη υπόθεση. Εδώ πρόκειται για κάτι ουσιαστικότερο: για μια μετακίνηση, για μια συμπλήρωση του κοσμοειδώλου που έχει συλλάβει ο ειδικός. Όταν το κοσμοείδωλο ευρυνθεί, και τα σύγχρονα προβλήματα θ' αντιμετωπισθούν γενναιότερα και αποτελεσματικότερα. Και θα επιτευχθεί το μεγάλο όνειρο της γενιάς μας: ο εξανθρωπισμός της επιστήμης. Και θα κατανοηθεί βαθύτερα, πόσο τα πάντα είναι ανωφέλευτα, αν δεν τα κατευθύνει η στοργή προς τον άνθρωπο. Ένας ειδικός αφιλοσόφητος, ανιστόρητος, ανίκανος να γευθεί τις εξαίσιες απολαύσεις της υψηλής καλλιτεχνικής δημιουργίας, ένας επαγγελματίας ειδικός, ακόμη και αν είναι από τη φύση του ο καλύτερος άνθρωπος του κόσμου, μεταμορφώνεται πολύ εύκολα σε πρόσωπο περιορισμένης ευθύνης, σ' ένα εργαλείο χρήσιμο στη μια περίσταση και βλαβερό, όχι άχρηστο μόνο, σε όλες τις άλλες περιστάσεις. Η μονομέρεια είναι μια αρρώστια κ' ένας κίνδυνος –και θανάσιμος κίνδυνος.

Αλλά προβλέπω την αντιπαρατήρηση: «Είναι τόσες οι απαιτήσεις της εξειδίκευσης, ώστε δεν απομένει διαθέσιμος χρόνος». Αυτό θα μπορούσε να είναι βάσιμο μόνο στην περίπτωση του μεγαλοφυούς που βιδώνεται νυχτοήμερα στο ερευνητικό του εργαστήριο, αλλοτριωμένος από κάθε άλλη απασχόληση, κάθε χαρά της ζωής, κάθε, τόσο ανθρώπινη, επιτέλους, απόδραση, για να προσφέρει μέγιστες υπηρεσίες στην ανθρωπότητα. Τι να ζητήσει κανείς από αυτό το ιερό τέρας; Θα του επιτρέψει και ανιστόρητο και αφιλοσόφητο και αγεωγράφητο να είναι, προκειμένου να ευοδωθεί ο μεγάλος σκοπός, ν' απαλλαγούν οι άνθρωποι από μιαν αρρώστια ή να επιτύχουν μια φαντασμαγορική άνοδο του πολιτισμικού επιπέδου των. Όταν μιλούμε για τον ειδικό, δεν εννοούμε τις εξαιρέσεις που συμβαίνει πολύ συχνά να μας ξαφνιάζουν και με την όλη πνευματική τους προσωπικότητα. Εννοούμε το μέσο όρο, την καθημερινή παρουσία, αυτή την επιστήμη και την τεχνολογία της κάθε στιγμής. Εννοούμε κυριότατα ένα γενικό τρόπο συμπεριφοράς προς τις καθολικές και αναντικατάστατες αξίες της πνευματικής ζωής. Εννοούμε αυτή την περιφρόνηση που κάθε μέρα και γοργότερα απλώνεται προς κάθε τι που δεν είναι το άμεσο έργο, το τυπικό επάγγελμα και η υλική του απόδοση. Την αυταρέσκεια των πρακτικών ανθρώπων και την αυτεπάρκεια, τη βδελυρή χρησιμοποίηση του διαθέσιμου χρόνου, αυτή την ασυλλόγιστη σπατάλη που φτωχαίνει και αδειάζει τις ψυχές, που στερφεύει¹ τα πνεύματα.

Το ουσιωδέστερο είναι να μην παύουμε να συλλογιζόμαστε τον άνθρωπο. Ο κόσμος μας, είπε στα 1955 ο Οππενχάιμερ,² είναι «ένας κόσμος όπου ο καθένας μας, γνωρίζοντας τα όριά του –τον κίνδυνο να είναι επιπόλαιος και τον πειρασμό να είναι κουρασμένος– πρέπει ν' αρπαχθεί από ό,τι τον περιβάλλει, από ό,τι γνωρίζει, από ό,τι μπορεί να κάμει, από τους φίλους του, από την αγάπη του, γιατί αλλιώς θα χαθεί μέσα στην παγκόσμια σύγχυση και δεν θα ξέρει πια τίποτε και δεν θ' αγαπά πια τίποτε».

I. Μ. Παναγιωτόπουλος  «Ο σύγχρονος άνθρωπος»

1.      Γιατί, κατά το συγγραφέα, ο καταμερισμός στο χώρο της εργασίας συνδέεται με την τυποποίηση; Ποιοι κίνδυνοι προκύπτουν από τη σύνδεση αυτή και σε ποιους τομείς της ανθρώπινης υπόστασης και δραστηριότητας;

2.      Εφόσον η ειδίκευση δεν μπορεί να ανασταλεί ή να περιοριστεί, πώς μπορούμε ν' αντιδράσουμε στις αρνητικές συνέπειές της; Ποια είναι η γενική πρόταση του συγγραφέα και πώς την εξειδικεύει στη συνέχεια;

3.      Ποιους ανθρώπους εξαιρεί από την πρότασή του για την αντιμετώπιση των αρνητικών συνεπειών του καταμερισμού και της ειδίκευσης ο συγγραφέας; Σας βρίσκει σύμφωνους η εξαίρεση αυτή; Αιτιολογήστε την απάντησή σας.

4.      Σχολιάστε την άποψη του Οππενχάιμερ, με την οποία κλείνει το άρθρο του ο συγγραφέας. Μισό, περίπου, αιώνα μετά τη διατύπωσή της πιστεύετε ότι έχασε την ισχύ της ή είναι επίκαιρη όσο ποτέ;

---

¹ στερφεύει: στειρώνει

² Ρόμπερτ Οππενχάιμερ (Robert Oppenheimer): Αμερικανός φυσικός, επικεφαλής της ομάδας που δημιούργησε για πρώτη φορά ατομική βόμβα στις Η.Π.Α., αυτή που χρησιμοποιήθηκε στη Χιροσίμα και στο Ναγκασάκι

ΕΞΕΙΔΙΚΕΥΣΗ –ΥΠΕΡΕΙΔΙΚΕΥΣΗ

Η αποκλειστική ενασχόληση ενός ατόμου με συγκεκριμένο αντικείμενο εργασίας, περιορισμένο και η απόκτηση ειδικών γνώσεων μόνο γι’ αυτό είναι η εξειδίκευση, η οποία όσο πιο πολύ περιορίζεται τόσο εγγίζει τα όρια της υπερειδίκευσης. Αρχικά αφορά μόνο τον επαγγελματικό ή επιστημονικό τομέα, όμως αναπόφευκτα τα αποτελέσματά της έχουν αντίκτυπο σε κάθε τομέα της προσωπικής και της κοινωνικής ζωής.

Είναι αναγκαία η εξειδίκευση;

Είναι αναγκαία, γιατί η επιστήμη, κάθε επιστήμη, για να αναπτυχθεί απαιτείται συστηματική ενασχόληση με αυτήν και μόνο. Όσο πιο πολύ εστιάζουν ειδικοί επιστήμονες σε όλο και πιο ειδικά θέματα/ ζητήματα /φαινόμενα, σε τόσο μεγαλύτερο βάθος τα μελετούν και τα κατανοούν. Π.χ. στην ιατρική είναι απολύτως απαραίτητη η εξειδίκευση, γιατί το φάσμα των ασθενειών είναι τόσο μεγάλο,  που χωρίς αυτήν θα ήταν το προσδόκιμο ζωής ακόμη πολύ χαμηλό.

Στον επαγγελματικό στίβο είναι εξίσου απαραίτητη, γιατί όσο πιο καλά κατέχει κανείς το αντικείμενό του, τόσο πιο μεγάλες είναι οι πιθανότητες να παραμείνει στην εργασία του, να ανελιχθεί ιεραρχικά – επαγγελματικά, να καταξιωθεί και να ικανοποιήσει έτσι και τις ανάγκες αυτοολοκλήρωσης. Η συνεχής επιμόρφωση, η κατάρτιση σε κάθε τομέα που άπτεται του αντικειμένου του, θα βοηθήσουν τον εργαζόμενο να επιτύχει όλα αυτά. Και για τον εργοδότη, όμως, υπάρχει κέρδος, αφού αφενός ο εργαζόμενος λειτουργεί πιο υπεύθυνα, όταν η ευθύνη του αφορά μόνο έναν συγκεκριμένο τομέα, αφετέρου και το λάθος σε οποιοδήποτε σημείο της πορείας παραγωγής μπορεί να εντοπιστεί και να αποδοθεί στον πραγματικό υπεύθυνο. Επιπλέον, και για τον εργαζόμενο και για τον εργοδότη, δίνεται η δυνατότητα να εκμεταλλεύονται το χρόνο δημιουργικότερα, αφού αποφεύγονται άσκοπες ενέργειες και λάθη. Τέλος, και το ανθρώπινο δυναμικό αλλά και το άψυχο υλικό αξιοποιούνται καλύτερα.

Στον τομέα της παραγωγής είναι επίσης αναγκαία η εξειδίκευση, αφού η υπερκαταναλωτική κοινωνία στην οποία ζούμε, απαιτεί προϊόντα όλα και καλύτερα ποιοτικώς, αλλά επιζητά και μεγαλύτερη ποικιλία. Βελτιώνοντας τις τεχνικές και τις μεθόδους έρευνας το αποτέλεσμα είναι συνήθως ποιοτικότερο.

Είναι, συνεπώς, φανερό ότι και οι επιστήμες και οι τέχνες και τα γράμματα και η τεχνολογία  επηρεάζονται θετικά από την εξειδίκευση.

Τρόποι αντιμετώπισης των αρνητικών συνεπειών της εξειδίκευσης

Η ειδική γνώση σαφώς είναι απαραίτητη, ωστόσο, όπως αναφέρει και ο Ι. Μ. Παναγιωτόπουλος στο κείμενό του, είναι πολλοί οι κίνδυνοι που υποβόσκουν. Γι’ αυτό είναι απαραίτητο αρχικά το άτομο να λαμβάνει παιδεία ανθρωπιστική, η οποία θα το βοηθήσει να διευρύνει τους πνευματικούς του ορίζοντες, να κοινωνικοποιηθεί σωστά και να κατανοήσει την αξία της πολυεπίπεδης και πολυδιάστατης μόρφωσης – όχι βέβαια σε βάρος της εξειδίκευσης και των όσων θετικών αυτή μπορεί να επιφέρει. Απλώς, τοάτομο, από τα σχολικά του ακόμη χρόνια πρέπει να συνειδητοποιήσει ότι για να αναπτύξει μια ολοκληρωμένη προσωπικότητα.

Ο επαναπροσδιορισμός των αναλυτικών προγραμμάτων σπουδών για τη δευτεροβάθμια εκπαίδευση κρίνεται αναγκαίος σε συνδυασμό με μια αλλαγή στη δομή της, η οποία θα αποσυνέδεε τη φοίτηση στο λύκειο από την εισαγωγή στο πανεπιστήμιο. Είναι τόσο εξειδικευτικός ο χαρακτήρας της εκπαίδευσης  στις μέρες μας, αφού όλοι έχουν ταχθεί να υπηρετούν ένα εξετασιοκεντρικό σύστημα, το οποίο θέλει το μαθητή στα τελευταία χρόνια της μαθητικής του ζωής, να αφοσιώνεται και να εστιάζει σε συγκεκριμένα μαθήματα μόνο την προσοχή του, εις βάρος των «δευτερευόντων» γι’ αυτόν μαθημάτων. Δεν υποστηρίζει κανείς ότι οι ειδικές γνώσεις δεν είναι απαραίτητες, αλλά οι γενικές γνώσεις – όχι άπειρες, αλλά επαρκείς ώστε να κατανοεί το άτομο τον κόσμο γύρω του σε κάθε επίπεδο, τουλάχιστον ως ένα βαθμό -  είναι απολύτως απαραίτητες.

Και στον επαγγελματικό τομέα, όμως, υπάρχουν τρόποι να αντιμετωπιστεί η μονομέρεια και η αποξένωση από τους συνεργάτες, καθώς και η αλλοτρίωση  από το παραγόμενο αγαθό∙  μπορεί να υπάρχει εναλλαγή στις διάφορες φάσεις της παραγωγικής διαδικασίας των εργαζομένων, ώστε να γνωρίζουν όλη την πορεία της, να αισθάνονται τη χαρά της δημιουργίας, να έχουν επίγνωσή της.

Το ίδιο το άτομο, τέλος, πρέπει να επιλέγει προσεκτικά πώς θα διαθέτει τον ελεύθερο χρόνο του, καθώς οφείλει στον εαυτό του να μεριμνά για τη διατήρηση των διαπροσωπικών του σχέσεων, αλλά και να καλλιεργεί τα ταλέντα του, τις δεξιότητές του, να αποφεύγει εν ολίγοις και την πνευματική μονομέρεια. Η γενική κατάρτισή του σε ζητήματα και θέματα της εποχής, ώστε να είναι ενεργός πολίτης, να συμμετέχει στα κοινά, είναι κάτι απαραίτητο. Στην πραγματικότητα ο μονοδιάστατος άνθρωπος δεν μπορεί να έχει επαφή ουσιαστική και γόνιμη με την κοινωνία στην οποία τυπικά είναι ενταγμένος, γι’ αυτό και πρέπει να προσπαθεί πάντα να αμβλύνει τις αρνητικές συνέπειες της εξειδίκευσης, όποιος απασχολείται σε τέτοιου χαρακτήρα εργασία.

Κλείνοντας να επισημάνουμε ότι όλα τα παραπάνω που προτείνονται για την αντιμετώπιση των αρνητικών συνεπειών της εξειδίκευσης προϋποθέτουν σαφώς την ισχυρή βούληση κι επιθυμία του ατόμου, την επιθυμία για αυτοβελτίωση και ολοκλήρωση.