η Τιμή και το Χρήμα, ρεαλισμός, νατουραλισμός, ηθογραφία

Η ΤΙΜΗ ΚΑΙ ΤΟ ΧΡΗΜΑ

Νατουραλιστικά στοιχεία:

1. Ο συγγραφέας τείνει σε μια μιμητική απεικόνιση της πραγματικότητας.
2. Ο συγγραφέας μελετά την ηθική συμπεριφορά των προσώπων, για να δείξει ότι είναι δέσμιοι εξωτερικών δυνάμεων (εξωτερικές δυνάμεις, εδώ η ανάγκη των ηρώων να διατηρήσουν την τιμή τους, αλλά και η κυριαρχία του χρήματος, περιορίζουν την ελευθερία τους∙ κυρίως κοινωνικές, λοιπόν, ανεξάρτητες από τη θέληση των ηρώων, οι δυνάμεις αυτές επηρεάζουν τη ζωή τους, αλλοιώνοντας τα αισθήματα, τη συμπεριφορά τους και ρυθμίζοντάς τα και μαζί με αυτά και την ηθική τους είτε ως στάση είτε ως συμπεριφορά) και εσωτερικών παρορμήσεων (ο πατέρας μέθυσος, άρα έρμαιο του πάθους του για το ποτό, ο  Αντρέας υπόδουλος του χρήματος, η Ρήνη θύμα της αγάπης της γι’ αυτόν, η Επιστήμη θύμα των περιστάσεων και των υποχρεώσεών της, του ατυχούς γάμου της με έναν τέτοιο σύζυγο, κτλ.) .
3. Παρουσιάζεται η ζωή των φτωχών ανθρώπων και οι σκληρές επιπτώσεις που έχουν στη ζωή τους η οικονομική ανέχεια, καθώς και η σπίλωση της τιμής τους.
4. Καταγγέλλει το κοινωνικό κατεστημένο της εποχής του και την πολιτική κατάσταση
5. Με σκληρό τρόπο,  ίσως και προκλητικό, παρουσιάζεται η πιο άσχημη πλευρά της ζωής σε αυτό το προάστιο της Κέρκυρας, σε κάθε σκηνή δείχνει το άσχημο πρόσωπο της ζωής της κοινωνίας, των ανθρώπων: είτε στο σπίτι με το μέθυσο πατέρα είτε στη σκηνή του λαθρεμπορίου είτε στην ταβέρνα του Τραγούδη, παράλληλα με την πολιτική συζήτηση είτε όταν η αγάπη γίνεται αντικείμενο συναλλαγής και η τιμή της Ρήνης, κυριολεκτικά και μεταφορικά, αποκτά και ταμπέλα που την αναφέρει: «χίλια τάλαρα»!

Ρεαλισμός

1. Η απεικόνιση της πραγματικότητας, όχι ως πιστή αναπαράσταση αλλά ως μια πλευρά της πραγματικότητας που θα μπορούσε να ισχύει∙ έχει μια δόση αληθοφάνειας, οι ήρωες του θα μπορούσαν να είναι υπαρκτά πρόσωπα

2. Η επιλογή κοινών θεμάτων από την καθημερινή ζωή.

3. Τάση του συγγραφέα προς την αντικειμενικότητα

4. Πρόθεσή του να αφήνει τα γεγονότα να μιλούν μόνα τους, χωρίς αξιολογικές κρίσεις από τη μεριά του αφηγητή.

5. Απουσία λυρικών εξάρσεων και μελοδραματισμού

Ηθογραφία

1. οι ήρωες του θεοτοκικού έργου είναι απλοί άνθρωποι, της κερκυραϊκής φτωχικής κοινωνίας και όχι των ανώτερων κοινωνικών στρωμάτων

2. η γλώσσα του έργου είναι η δημοτική με τους ιδιωματισμούς της κοινωνίας των πρωταγωνιστών

3. καταγράφεται ο τρόπος ζωής, τα ήθη και τα έθιμα των τελών του 19^ου και αρχών του 20ού αιώνα

Τίτλος και περιεχόμενο

 Το χρήμα είναι αυτό που καθορίζει για τον κάθε ήρωα την έννοια και τη συναίσθηση της τιμής. Έτσι:

Τιμή για τον Αντρέα είναι να ξεχρεώσει το σπίτι του, να σώσει την υπόληψη της οικογένειάς του και την κοινωνική του θέση. Δεν κατέχει πρωταρχική θέση η αγάπη στο δικό του σύστημα αξιών, αφού την παζαρεύει για να πάρει την προίκα και να κρατήσει αστιγμάτιστο το όνομα της οικογένειάς του.

Τιμή για τη σιόρα-Επιστήμη είναι να  μην ακουστεί κάτι κακό για το σπίτι της, και συγκεκριμένα για τις κόρες της. Αφορά ουσιαστικά την αγνότητα των κοριτσιών της και το καλό τους όνομα για να μπορέσουν και σαν οικογένεια να διατηρήσουν την αξιοπρέπειά τους, αλλά και για να μη θεωρηθούν ανήθικες οι κόρες της και καταλήξουν ανύπανδρες. Το καλό όνομα της οικογένειας βέβαια το συνδέει και με τα χαρίσματα των κοριτσιών της: τη νοικοκυροσύνη και .

Τιμή για τη Ρήνη είναι να διατηρήσει την αξιοπρέπειά της άθικτη και να μην ξεπουλήσει τον εαυτό της. Αγάπησε τον Αντρέα ανεπιφύλακτα και του δόθηκε, μη θεωρώντας ατιμία να μείνει μαζί του πριν το γάμο, αλλά θεωρώντας ανέντιμο να παντρευτεί κάποιον άλλον, αφού αυτόν αγαπάει. Όμως, όταν αντιλαμβάνεται ότι ο μόνος τρόπος να την αποκαταστήσει ο Αντρέας είναι να πάρει από τη μάνα της την προίκα που έχει ζητήσει, τότε αρνείται και επιλέγει το μοναχικό δρόμο. Είναι μια ηρωίδα της εποχής της, αφού αγνοεί τις κοινωνικές συμβάσεις και αποφασίζει να φύγει μακριά και μόνη της να γεννήσει και να αναθρέψει το παιδί της.

Το χρήμα: Χρήμα για τον Αντρέα δεν είναι μόνο σχέση επιβίωσης, αλλά και μέσο για να εξασφαλίσει ένα μέλλον στα παιδιά του. Επιπλέον είναι το μέτρο της αγάπης του. Με αυτό μετρά αν μπορεί να δεθεί για πάντα με τη Ρήνη, αν πρέπει να την παντρευτεί. Ακόμη κι όταν την αφήνει έγκυο, παζαρεύει το γάμο ζητώντας αντάλλαγμα τα χίλια τάλαρα! Έχει αξία μεγάλη γι’ αυτόν, γιατί με αυτό θα αποκαταστήσει την τιμή και υπόληψη της οικογένειάς του∙ έτσι, όλη του η έγνοια είναι η εξασφάλισή του.

Χρήμα για την Επιστήμη είναι αυτό που θα δώσει στις κόρες της την ευκαιρία για ένα γάμο καλό στα πλαίσια της δικής τους τάξης. Είναι ακόμη, όπως φαίνεται από την αρχή κιόλας του έργου μέσο επιβίωσης με πολύ κόπο εξασφαλισμένο, αφού ο σύζυγος ό,τι βγάζει το σπαταλά και εναπόκειται σε αυτήν η ευθύνη της επιβίωσης και διαβίωσης της οικογένειας.

Σχέση μεταξύ των μελών της ίδιας κοινωνίας:

Η σχέση πλουσίων και φτωχών, ισχυρών και αδύναμων είναι προφανής, όχι μόνο ανάμεσα στον Αντρέα και τη σιόρα-Επιστήμη, αλλά και στη σκηνή της ταβέρνας, στα σχόλια των θαμώνων για την πολιτική κατάσταση της εποχής (πελατειακές σχέσεις, ρουσφέτια), καθώς και στα σχόλια του αφηγητή για την εκμετάλλευση των αγροτών και των εργατών από τους εμπόρους και τους πολιτικούς όλων των χωρών.

Σχέση μεταξύ των φύλων:

Θέση του άντρα: Την πρώτη θέση κατέχει ο άντρας, ο οποίος μπορεί να βγαίνει από το σπίτι, να δουλεύει να τα πίνει στις ταβέρνες. Η θέση της γυναίκας είναι στο σπίτι, όπου όμως και πάλι πρέπει να υπακούει στον άντρα. Η δουλειά θεωρείται ντροπή για τις γυναίκες από καλή οικογένεια. Η απλή συναναστροφή με το άλλο φύλο θεωρείται ατιμωτική για μια κοπέλα και λόγος για να χάσει την τιμή της και να κλειστεί σε μοναστήρι. Η γυναίκα γίνεται αντικείμενο παζαριού, αφού η προίκα γίνεται απαραίτητο προσόν για να παντρευτεί.

Θέση της γυναίκας: Η θέση της είναι υποβαθμισμένη, καθώς δεν έχει μεγάλα περιθώρια επιλογής, ιδιαίτερα η ανύπαντρη γυναίκα. (Ιδιαίτερα για την ελεύθερη κοπέλα η απλή συναναστροφή με το άλλο φύλο θεωρείται ατιμωτική και λόγος για να χάσει την τιμή της, ακόμη  και να κλειστεί σε μοναστήρι. Η γυναίκα γίνεται αντικείμενο παζαριού, αφού η προίκα γίνεται απαραίτητο προσόν για να παντρευτεί.)

Η αξία της εργασίας της δεν είναι αναγνωρισμένη, αν και τις περισσότερες φορές δεν εργάζεται, αφού αυτή μένει στο σπίτι και φροντίζει τα παιδιά της. Απαραίτητη προϋπόθεση για να παντρευτεί είναι η προίκα, η οποία μάλιστα εξασφαλίζει γι’ αυτήν μια άνετη διαβίωση κοντά στον άντρα της. Γι’ αυτό και οι γονείς πασχίζουν να συγκεντρώσουν μεγάλη προίκα για λογαριασμό τους, αφού έτσι θα εξασφαλίσουν για τις κόρες τους και ανώτερο κοινωνικά σύζυγο. Δεν ξεχνάμε εξάλλου ότι δεν είχαν κανένα δικαίωμα να συνάπτουν ελεύθερα σχέσεις με το άλλο φύλο. Τέλος οι γυναίκες δουλεύουν μόνο σε περίπτωση ανάγκης, όταν ανήκουν σε κατώτερα κοινωνικά στρώματα και η επιβίωσή τους εξαρτάται από την εργασία τους. Διαφορετικά ασχολούνται, όπως προαναφέρθηκε, μόνο με τη φροντίδα του σπιτιού και την ανατροφή των παιδιών.

Στο διήγημα συγκρούονται δύο δυνάμεις: το χρήμα και η ηθική φύση του ανθρώπου.

Το χρήμα έχει υποκαταστήσει αξίες της ζωής, όπως είναι ο έρωτας και οι τίμιες ανθρώπινες σχέσεις. Ο Αντρέας παλεύει ανάμεσα στην Αγάπη του για τη Ρήνη και στην ανάγκη του να σώσει την υπόληψή του και την κοινωνική του θέση. Η Ρήνη από την άλλη παλεύει για τον έρωτά της ενάντια στους κανόνες της ηθικής της εποχής, αλλά και ενάντια στη μητέρα της, η οποία, αναγκασμένη να συντηρεί μια ολόκληρη οικογένεια, δίνει μεγάλη αξία στο χρήμα.

Η σύγκρουση είναι δομικό στοιχείο του διηγήματος και κλιμακώνεται από την αρχή ως το τέλος του.

Στο πρώτο απόσπασμα συγκρούονται η σιόρα-Επιστήμη με το μέθυσο σύζυγό της με αφορμή την απόφαση της Επιστήμης να βοηθήσει τον Αντρέα όταν τον κυνηγούν για λαθρεμπόριο (τα δύο φύλα και οι ρόλοι τους). Στο δεύτερο απόσπασμα ο θείος του Αντρέα και ο φίλος του, ο Αντώνης, διαφωνούν έντονα για το αν ο Αντρέας πρέπει να παντρευτεί για τα λεφτά ή από έρωτα. Στο τρίτο απόσπασμα η σιόρα Επιστήμη θυμώνει με την κόρη της που δεν σκέφτεται την τιμή της και ακόμη περισσότερο με τον Αντρέα όταν αυτός ζητά προίκα για να παντρευτεί την κόρη της. Η Ρήνη στη συνέχεια κατηγορεί τη μητέρα της ότι την αδικεί. Στο τελευταίο απόσπασμα επέρχεται η οριστική σύγκρουση ανάμεσα στον Αντρέα και στη Ρήνη, η οποία θυσιάζει τον έρωτα για την αξιοπρέπειά της. Αυτό που κατά βάση συγκρούεται όμως είναι ο εσωτερικός κόσμος των ηρώων με την εξωτερική πραγματικότητα, όταν π.χ. ο Αντρέας δηλώνει πως αγαπά μια κοπέλα φτωχή ή όταν η Ρήνη δηλώνει στο τέλος ότι δεν θα παντρευτεί, αλλά θα εργαστεί και θα μεγαλώσει μόνη της το παιδί της. Η Ρήνη, τέλος, συγκρούεται με τον εαυτό της, όταν προσπαθεί να εμμείνει στην απόφασή της. Ο Θεοτόκης την ψυχογραφεί αριστοτεχνικά στο τελευταίο απόσπασμα, όπου την παρουσιάζει να σκέφτεται τ’ αδέλφια της ή να διστάζει και μετά να ξαναλέει ότι δεν πηγαίνει με τον Αντρέα, σα ν’ απαντάει στον εαυτό της.

Διλήμματα προσώπων του έργου:

Η σιόρα Επιστήμη πρέπει να διαλέξει ανάμεσα στην ευτυχία της κόρης της, της Ρήνης, και στο μέλλον των άλλων παιδιών της.

Η Ρήνη πρέπει να διαλέξει ανάμεσα στον έρωτα και στην αξιοπρέπειά της, αλλά και στο μέλλον των αδελφών της.

Ο Αντρέας πρέπει να διαλέξει ποια στάση θα κρατήσει απέναντι στη γυναίκα που αγαπά, στην οικογένεια και το όνομά του, ως άντρας με τιμή στα πλαίσια της κοινωνίας που διαβιοί.

 Με το χαρακτήρα της Ρήνης και την απόφασή της στο τέλος να μην παντρευτεί τον Αντρέα εκδηλώνεται μια απολυτρωτική αντίδραση απέναντι στην υπάρχουσα κοινωνική οργάνωση και στη νοοτροπία που αυτή επιβάλλει στα μέλη της. Είναι μια προσπάθεια της γυναίκας να απελευθερωθεί από την  κοινωνική αντίληψη που τη θέλει πάντα εξαρτημένη από έναν άντρα, πατέρα ή σύζυγο. Η νίκη της Ρήνης είναι νίκη σε επίπεδο ηθικό, με μεγάλο κόστος όμως, αφού απαρνιέται την αγάπη της. Η απελευθέρωσή της είναι εσωτερική. Ο εσωτερικός της κόσμος μετασχηματίζεται από την προσωπική της δοκιμασία, ενώ η εξωτερική πραγματικότητα παραμένει αναλλοίωτη.

Χαρακτηρισμοί

Ρήνη: είναι το πιο τραγικό πρόσωπο του έργου, αφού είναι η μόνη που δεν γίνεται θύτης αλλά το θύμα όλων. Μια αγνή, αθώα  κοπέλα που ερωτεύεται και δίνεται ολόψυχα στον Αντρέα. Δεν σκέφτεται ούτε στιγμή ότι μπορεί να την κοροϊδεύει ή να την εκμεταλλεύεται, αλλά θεωρεί ότι τα συναισθήματά του είναι ανάλογα με τα δικά της. Αυτός όμως τη στρέφει εναντίον της μητέρας της με την αιτιολογία – δικαιολογία ότι δήθεν υπερτερεί η αγάπη της σιόρας Επιστήμης για το χρήμα, πάνω από την οποία δε βάζει ούτε την ευτυχία του ίδιου του παιδιού της. Η αθωότητά της εγγίζει την αφέλεια, αφού δέχεται τον Αντρέα δίπλα της και πηγαίνει στο σπίτι του, όταν αυτός δείχνει να μη βιάζεται να την παντρευτεί κι ας την έχει αφήσει έγκυο. Η Ρήνη είναι το πρόσωπο που εξυψώνεται πάνω από τα «πρέπει» που επιτάσσει η κοινωνία των φτωχών, δεν ενδίδει και αρνείται να ελεγχθεί από το χρήμα. Δείχνει ένα δυναμισμό που ξεφεύγει από το πρότυπο της εποχής. Επιλέγει τη μοναχική πορεία και την κοινωνική κατακραυγή της ως ανύπαντρης μητέρας παρά την υποταγή της στις επιταγές μιας τέτοιας κοινωνίας. Επιλέγει δηλαδή να κρατήσει την αξιοπρέπειά της άθικτη παρά να υποκύψει και να δεχτεί έναν γάμο λόγω της εγκυμοσύνης της με έναν άντρα

Αντρέας: υπόδουλος του χρήματος και των οικονομικών του προβλημάτων, αφού γι’ αυτόν πάνω απ’ όλα έχει σημασία να ξεπληρώσει τα χρέη του πατέρα του και να αποκαταστήσει τα όνομα της οικογένειας. Στη συνέχεια βλέπουμε ότι γίνεται υπολογιστής και θυσιάζει τα ειλικρινή κατά τ’ άλλα συναισθήματά του για τη Ρήνη στο βωμό του χρήματος, ιδιαίτερα όταν σκέφτεται ότι βαρύνει περισσότερο από τον έρωτά του η προίκα που διαθέτει η υποψήφια νύφη που του προτείνει ο θείος του. Όταν η σιόρα Επιστήμη στο τέλος του ζητά επιτακτικά να παντρευτεί τη Ρήνη γίνεται ψυχρός εκβιαστής και απαιτεί ακόμη και τραυματισμένος τα χίλια τάλαρα για να καταθέσει υπέρ της Επιστήμης και να παντρευτεί την έγκυο κόρη της.  Ενθυμούμενος την αρχοντική του καταγωγή θέλει να αποφύγει το διασυρμό λόγω του ξεπεσμού του, αλλά όλη αυτή η κατάσταση έχει ως αποτέλεσμα την απώλεια του πιο σημαντικού γι’ αυτόν προσώπου από τη ζωή του, δηλαδή της Ρήνης.

Σιόρα Επιστήμη: πλήρως εναρμονισμένη με το πρότυπο της γυναίκας της εποχής της εργάζεται ως σωστή μάνα για να προικίσει τα κορίτσια της και να ενισχύσει οικονομικά τα αγόρια της. Η φτώχεια έχει διαβρώσει το χαρακτήρα της. Έτσι, ενώ θέλει να προστατεύσει την τιμή της οικογένειάς της, συναλλάσσεται με τον Αντρέα με απώτερο σκοπό να εξοικονομήσει χρήματα, συμβάλλοντας με αυτό τον τρόπο στην ατίμωση της κόρης της. Αγαπάει μεν την κόρη της, ωστόσο παραμένει δέσμια του κοινωνικού κατεστημένου.

Αφηγηματική τεχνική

Δεν είναι περίπλοκη. Ο αφηγηματικός χρόνος εξελίσσεται ομαλά. Η έκταση των αφηγηματικών μερών είναι περιορισμένη. Σε ορισμένα σημεία υπάρχει εσωτερικός μονόλογος (π.χ. στο πρώτο απόσπασμα, όπου η σιόρα Επιστήμη υπολογίζει τα έσοδά της). Κυριαρχεί ο διάλογος, ο οποίος δίνει αμεσότητα, παραστατικότητα και θεατρικότητα στο διήγημα. Εξάλλου, η έντονη χρήση της ιδιωματικής γλώσσας και στα αφηγηματικά και στα διαλογικά μέρη χαρίζει στο διήγημα φυσικότητα και πειστικότητα.

Αφήγηση

1. Τριτοπρόσωπη
2. Μη  δραματοποιημένο (απρόσωπο) αφηγητή.
3. Μηδενική εστίαση από έναν παντογνώστη αφηγητή.
4. Διάλογος (ένας από .τους αφηγηματικούς τρόπους που συμβάλλουν στην αντικειμενική και ρεαλιστική αποτύπωση των γεγονότων αλλά και των συναισθημάτων των ηρώων) Ο συγγραφέας επιλέγει να εμπλουτίσει το κείμενό του με πολλά διαλογικά μέρη, ώστε κάθε ήρωας να έχει την ευκαιρία να διατυπώσει τις σκέψεις του και να δώσει έτσι το στίγμα της προσωπικότητάς του.
5. Ο συγγραφέας, επίσης, παρουσιάζει σημαντικές ψυχογραφικές ικανότητες, κατορθώνοντας να παρουσιάσει με πληρότητα τόσο τις ψυχολογικές διακυμάνσεις των ηρώων του όσο και την ιδιαίτερη ψυχοσύνθεσή τους. Τα συναισθήματα, για παράδειγμα, της Ρήνης θα τονιστούν από την πρώτη στιγμή, με το συγγραφέα να παρακολουθεί την προσπάθεια της νεαρής κοπέλας να σταθεί σωστή απέναντι στον Αντρέα, στη μητέρα της, στο πρότυπο της ελεύθερης κοπέλας της εποχής. Θέλει να διαφυλάξει ακέραιη την αξιοπρέπειά της. Αυτή της η προσπάθεια και η επιτυχία παράλληλα παρουσιάζεται ανάγλυφα στο τέλος του διηγήματος.