ΠΑΤΕΡΑ ΣΤΟ ΣΠΙΤΙ
ΗΘΟΓΡΑΦΙΚΟ – ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΔΙΗΓΗΜΑ
Το διήγημα είναι
μοναδικό στο είδος του για το ρεαλισμό του και για το κοινωνικό του
περιεχόμενο. Ο συγγραφέας διεκτραγωδεί τη φτώχεια και τη δυστυχία των
κατατρεγμένων ανθρώπων της αθηναϊκής φτωχογειτονιάς, όχι με ύφος
νατουραλιστικό, αλλά παίρνοντας θέση πάνω στα καυτά προβλήματα της εποχής του,
μιας εποχής που δεν απέχει πολύ από την εθνική ταπείνωση που έρχεται (1897). Ο
συγγραφέας μας δίνει ένα ηθογραφικό – κοινωνικό διήγημα, στο οποίο προβάλλει
παντού τον προβληματισμό του. Το διήγημα είναι άμεσα επηρεασμένο από την
αναλγησία της ζωής που δοκιμάζει ο δημιουργός του και από τη φτώχεια που βιώνει
ο ίδιος. Ο Παπαδιαμάντης πέρασε τη δοκιμασία της φτώχειας με τρόπο οδυνηρό και
ανελέητο και σώθηκε χάρη στην ολιγάρκειά του και στη βαθιά του πίστη στο
χριστιανισμό. Η παρουσία του στο μπακάλικο της φτωχογειτονιάς μ’ ένα ποτήρι στο
χέρι αποτελεί έκφραση ζωής, την οποία μεταφέρει σε όλα του τα διηγήματα με
πλούσιο συναισθηματικό και ανθρωπιστικό τόνο, όταν ξέφυγε από την αστική
κοινωνία και σαν κοσμοκαλόγερος οδηγήθηκε στην κοινωνία των απλών ανθρώπων. Η
επικαιρική σκηνή της αθηναϊκής φτωχογειτονιάς παίρνει τεράστιες διαστάσεις στο
διήγημα αυτό του Παπαδιαμάντη και αντικατοπτρίζει μια γενική κατάσταση της
ζωής.
Η κ. Σφαέλλου στο
διήγημα αυτό διακρίνει ένα θέμα κοινωνικό, «…που και σήμερα ακόμη δημιουργεί
δύσκολες καταστάσεις που τραυματίζουν ανεπανόρθωτα πρόσωπα που σε τίποτε δεν
έφταιξαν. Πρόκειται για τα παιδιά των ζευγαριών που χωρίζουν. Εδώ ο συγγραφέας
περιγράφει ένα θέμα που δεν του ήταν γνωστό από τη ζωή του νησιού του, ένα
γεγονός που πρωτοσυναντά στη ζωή της πόλης. Το
θέμα αυτό και σήμερα ακόμη, είναι πολύ επίκαιρο, γιατί συχνά
αντικρίζουμε διάφορα προβλήματα στις οικογένειες που ο πατέρας λείπει. Και τα
προβλήματα αυτά δεν είναι μόνο οικονομικά, όπως συμβαίνει στην ιστορία του
Παπαδιαμάντη, αλλά είναι και προβλήματα ψυχολογικά που δημιουργούνται από την
απουσία του πατέρα. Τα δεύτερα αυτά προβλήματα είναι ακόμη πιο σοβαρά και
επηρεάζουν καθοριστικά την ψυχική ισορροπία και το χαρακτήρα των παιδιών. Η
έλλειψη υπευθυνότητας από μέρους των γονιών δημιουργεί όχι μόνο οικονομικές
δυσκολίες αλλά και νευροψυχολογικά προβλήματα
σε αθώους».
Η
ΠΡΩΤΟΤΥΠΙΑ ΤΗΣ ΔΟΜΗΣ
Η δομή του
διηγήματος έχει μια πρωτοτυπία, γιατί ο συγγραφέας αρχίζει απότομα και
παρουσιάζει το βασικότερο πρόσωπο του διηγήματος χρησιμοποιώντας το διάλογο.
ΑΦΗΓΗΣΗ- ΑΦΗΓΗΤΗΣ –
ΕΣΤΙΑΣΗ
ΑΦΗΓΗΣΗ
Το έργο έχει μια ποικιλία αφηγηματικών
τεχνικών, οι οποίες το καθιστούν ενδιαφέρον.
Παρόλο που ο Παπαδιαμάντης
κατηγορήθηκε ότι σε αυτό το έργο έχει πολύ χαλαρή δομή, μια σειρά από τεχνικές
αποδεικνύουν ότι κάθε άλλο παρά χαλαρότητα υπάρχει. Ο αφηγητής ξεκινά
τοποθετούμενος στο χώρο και στο χρόνο∙ στη συνέχεια, για να κεντρίσει το
ενδιαφέρον του αναγνώστη με μια παρέκβαση – αναδρομική αφήγηση παρουσιάζει το
χαρακτήρα και το ήθος του μπακάλη, αλλά και όσα συνέβαιναν στη φτωχογειτονιά∙
δίνει παρακάτω την ιστορία της οικογένειας του παιδιού, για να γυρίσει το τέλος
στη φράση με την οποία ξεκινά κι έτσι με σχήμα κύκλου να ολοκληρώσει το διήγημά
του
1.
αρχή της αφήγησης in media res (διάλογος
και σύντομη περιγραφή του παιδιού)
2.
αναδρομική αφήγηση: Δεν ήτον το
μόνον… ο μπακάλης έπταιεν
3.
επάνοδος στην κύρια αφήγηση: Αλλ’ ας
επανέλθω… να μου διηγήται την ιστορίαν.
4.
αναδρομική αφήγηση-εγκιβωτισμός: Προ
εννέα ετών… και χωρίς ραπτικήν μηχανήν (ο παντοπώλης αφηγείται μια ιστορία στο
συγγραφέα)
5.
επάνοδος στην κανονική πρωτοπρόσωπη
αφήγηση στην τελευταία μεγάλη παράγραφο (Και το τρίτον παιδίον… πατέρα στο
σπίτι!)
6.
Σχήμα κύκλου: Δεν έχουμε πατέρα στο σπίτι (αρχή) – πατέρα στο σπίτι!
(τέλος)
ΤΥΠΟΣ ΑΦΗΓΗΤΗ
Ο αφηγητής αρχικά αφηγείται σε α΄
πρόσωπο. Είναι όμως αφηγητής παρατηρητής που μετέχει μόνο μια φορά στη δράση.
Ο αφηγητής της εγκιβωτισμένης αφήγησης
είναι ετεροδιηγητικός∙ αφηγείται σε γ΄ πρόσωπο και με την εγκιβωτισμένη αφήγηση
και ο κύριος αφηγητής γίνεται παντογνώστης, αφού μαθαίνει ό,τι αφορά την
οικογένεια Φλοεράκη.
ΑΦΗΓΗΜΑΤΙΚΕΣ
ΤΕΧΝΙΚΕΣ
Η ιδιάζουσα
τεχνική του συγγραφέα
Ο Παπαδιαμάντης στο
διήγημα αυτό μας δίνει ένα υπέροχο έργο τέχνης, παρ’ όλο που μερικοί από τους
μελετητές του τον κατηγόρησαν για έλλειψη τεχνικής. Ενώ στην αρχή φαίνεται πως
βαδίζει με κάποια παραδοσιακή τεχνική, στη συνέχεια δίνει την εντύπωση μιας
τεχνικής ακαταστασίας. Διακόπτει την αφήγηση και επανέρχεται σε αυτή αφού
μεσολαβήσουν άλλες σκηνές. Ο συγγραφέας οργανώνει άρτια την αφήγηση του μύθου
κρατώντας αμείωτο το ενδιαφέρον και την προσοχή μας. Με τις 7 τελευταίες σειρές
επιστρέφει στο αφηγηματικό παρόν, στη σκηνή που
αποτέλεσε το έναυσμα για την προηγούμενη αναδρομή. Έτσι, το τέλος της αφήγησης
δένεται με την αρχή, καθώς ο χρόνος και ο μύθος διαγράφουν μια πορεία σε σχήμα
κύκλου. Για το συγκεκριμένο αυτό διήγημα νομίζουμε πως ο συγγραφέας με την
τεχνική του αυτή αισθητοποιεί εντονότερα εκείνο που αποσκοπεί να μας δώσει: την
κοινωνική αδικία που μαστίζει τους ανθρώπους της απόμακρης αθηναϊκής γειτονιάς.
ΡΕΥΜΑΤΑ
ΝΑΤΟΥΡΑΛΙΣΜΟΣ
Το έργο είναι
νατουραλιστικό, αφού το θέμα το ίδιο θίγει τα κακώς κείμενα μιας κοινωνίας που
υποφέρει, που υπάρχει στο περιθώριο, και οι ήρωες είναι άνθρωποι χτυπημένοι από
τη μοίρα, από την ίδια τη ζωή. Είναι δέσμιοι των εσωτερικών τους παρορμήσεων ,
αλλά κυρίως εξωτερικών δυνάμεων που δεν
μπορούν να ελέγξουν.
Η Γιαννούλα, είναι
μια μάνα, μια σύζυγος, η οποία πρέπει να καταφέρει να εξασφαλίσει γι’ αυτήν και
τα παιδιά της την επιβίωση. Αυτό την ωθεί σε πράξεις που χωρίς να συγκρούονται
με τη δική της ηθική, αλλά και με την κοινή ηθική, είναι ωστόσο επιτηδευμένες
και έχουν ως στόχο να εξασφαλίσουν τροφή και ό,τι άλλο χρειάζονται τα
παιδιά. Η ανηθικότητα στις πράξεις της
υπάρχει όχι με τη μορφή της εκπόρνευσης, της μοιχείας, αλλά με τη μορφή της
εξαπάτησης και της παραπλάνησης του κουμπάρου.
Είναι όμως και θύμα εξωτερικών δυνάμεων, αφού ο άντρας είναι ένας
τεμπέλης, αδιάφορος σύζυγος και πατέρας, ο οποίος νοιάζεται μόνο για τη δική
του ζωή, που ενδίδει στις δικές του επιθυμίες χωρίς να υπολογίζει τις ανάγκες
των υπολοίπων μελών της οικογενείας. Ουσιαστικά αυτός ωθεί τη γυναίκα του να
κινηθεί με τον τρόπο που κινήθηκε με τον κουμπάρο.
Η Γιαννούλα, όμως
είναι και θύμα της κοινωνικής κριτικής και κατακραυγής. Ενώ ο άντρας της την
απατά και έχει αρχίσει να ξενοκοιμάται με την πρώην αγαπημένη του, ο γείτονας
σπεύδει να «καταγγείλει» την ανηθικότητά της, με αποτέλεσμα διπλό χτύπημα: και
απατημένη και τιμωρημένη με χειροδικία από το σύζυγο. Θύματα είναι και τα
παιδιά τους, αφού πεινούν, υποφέρουν, κρυώνουν, χωρίς τα ίδια να έχουν μερίδιο
ευθύνης για οτιδήποτε, αλλά μόνο την κακοτυχία να γεννηθούν σε αυτή την
οικογένεια, σε αυτή τη γειτονιά, σε αυτή την κοινωνία. Δεν είναι τυχαίο το
γεγονός ότι ο αφηγητής θεωρεί ότι το παιδάκι που πέθανε είναι αυτό που γλίτωσε
ουσιαστικά από τα βάσανα.
Το ίδιο το θέμα του
έργου είναι νατουραλιστικό, αφού και άμεσα και έμμεσα ασκεί κριτική στην
κοινωνία, στα κακώς κείμενα της ζωής των ανθρώπων των χαμηλών λαϊκών στρωμάτων.
Οι ήρωες είναι φτωχοί και ταλαιπωρημένοι άνθρωποι μιας φτωχικής συνοικίας της
Αθήνας, όπου οι μισοί άνθρωποι είναι θύτες (χαιρέκακοι, τεμπέληδες,
υστερόβουλοι) και οι άλλοι μισοί θύματα ή εν συνειδήσει αθώοι (παιδιά κυρίως,
και τίμιοι άνθρωποι, όπως ο αφηγητής, ο μπακάλης, κτλ.).
ΡΕΑΛΙΣΜΟΣ
Ο αφηγητής με
ρεαλισμό παρουσιάζει τη ζωή στη λαϊκή φτωχική συνοικία, όπου οι άνθρωποι ζουν
με όλους τους περιορισμούς που επιβάλλει η οικονομική τους κατάσταση.
Τα πρόσωπα, οι
καταστάσεις δίνονται με αληθοφάνεια και πειστικότητα∙ μπορεί να μην είναι
πραγματικά πρόσωπα, θα μπορούσαν όμως να είναι.
Το χωροχρονικό
πλαίσιο συμπίπτει με την περίοδο που και ο ίδιος ο Παπαδιαμάντης ζει στην
Αθήνα. Την αληθοφάνεια έρχεται να στηρίξει και το γεγονός ότι το έργο έχει και
αυτοβιογραφικά στοιχεία (α΄ ενότητα: η πρωτοπρόσωπη αφήγηση, το επάγγελμα, η
φιλολογική εργασία δηλαδή και η διαβίωση σε αυτή την περιοχή, η συναναστροφή με
τους ανθρώπους, όπως εδώ περιγράφεται).
ΗΘΟΓΡΑΦΙΑ
Μπορεί να
διαδραματίζεται η ιστορία στην Αθήνα, αλλά και πάλι οι πρωταγωνιστές είναι
απλοί και λαϊκοί άνθρωποι, και αποτυπώνεται στο διήγημα ο τρόπος ζωής τους, η
νοοτροπία τους. Η γλώσσα δεν είναι βέβαια η δημοτική σε όλη την έκταση, αλλά
στα μέρη που οι ήρωες αποκτούν φωνή αυτό γίνεται με τη γλώσσα την καθομιλουμένη
της εποχής και της περιοχής. Αποτυπώνονται επίσης οι αντιλήψεις, οι πεποιθήσεις
περί ηθικής, οι μεταξύ των ηρώων σχέσεις στα πλαίσια της κοινωνίας,
επαγγέλματα, συνήθειες.
ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ
Δίνεται με τρόπο ρεαλιστικό ως νατουραλιστικό® απεικονίζει την
άθλια πραγματικότητα: ρακένδυτο παιδί, θάνατος 5ου παιδιού,
«πείραγμα» μικρού αθώου παιδιού από μεγάλους, περιστατικά παιδιών που ψωνίζουν
και σχετικές αντιδράσεις, μεθύσια πατέρα, εγκατάλειψη οικογένειας από πατέρα
για να συζήσει με μια παλιά του ερωμένη, ξυλοδαρμοί της γυναίκας του,
στιγματισμός της γυναίκας από κουτσομπόλες της γειτονιάς – χωρίς να έχει η ίδια
αμαυρώσει την τιμή της – λόγω των επισκέψεων του κουμπάρου, ανάμειξη στα
οικογενειακά θέματα άλλων με πρόσχημα την επιθυμία για διατήρηση της ηθικής και
του καθαρού μετώπου, απώλεια ραπτομηχανής της Γιαννούλας, εκμετάλλευση και
προσδοκίες από κουμπάρο λόγω δικών του χρημάτων και δικής τους φτώχειας, η
αστεφάνωτη που συζούσε με άντρα - κάτι που συνηθιζόταν στις φτωχογειτονιές.
ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΣ
ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ: ο συγγραφέας δε μένει στην απλή καταγραφή, αλλά παίρνει
θέση απέναντι σε αυτά που διηγείται. Αυτός είναι εξάλλου ο κόσμος στον οποίο
και ο ίδιος ζούσε. Καταγγέλλει λοιπόν την κοινωνική αδικία και τονίζει την
οδυνηρή μοίρα των φτωχών ανθρώπων. Είναι ένας βαθύτατα θρησκευόμενος άνθρωπος,
ανθρωπιστής και δεν μπορεί να αποστασιοποιηθεί
ΘΕΣΗ ΤΗΣ ΓΥΝΑΙΚΑΣ: Χαμηλή
κοινωνική θέση, ανυποληψία. Παρά την εργατικότητα, την τιμιότητα, την ανοχή και
την καρτερικότητα που επιδεικνύει σε όσα τους συμβαίνουν αλλά και στον ακαμάτη
σύζυγο, αυτή τελικά είναι το «θύμα» της κριτικής των γύρω της για κάτι που
υπέθεταν ότι έκανε – και ήξεραν το σύζυγό της και το ήθος του – και όχι ο
Μανόλης Φλοεράκης. Το βάρος για το μεγάλωμα των παιδιών πέφτει όλο πάνω της,
καθώς ο σύζυγος βρίσκει αφορμές να αποφεύγει την εργασία αρχικά (και δεν τον
κατακρίνει κανείς) και στη συνέχεια την αφήνει με πρόσχημα την υποτιθέμενη
απιστία της με τον κουμπάρο. Την τιμή της τη διατηρεί ανέπαφη, αλλά χωρίς να
αφήνει περιθώρια για οποιαδήποτε επαφή, αφήνει κάποιες ελπίδες στον κουμπάρο
τους, για να μπορεί να ταΐσει τα παιδιά της. Ακόμη και μόνη, δε θέλει η ίδια να
δίνει δικαιώματα, αλλά προκειμένου να εξασφαλίσει την επιβίωση της οικογένειάς
της, στέλνει το μικρό της γιο, το 4ο παιδί της, να ζητά λίγο λάδι με
τη δικαιολογία, την τόσο αληθινή, ότι δεν έχουν πατέρα στο σπίτι.
ΘΕΣΗ ΤΟΥ ΑΝΤΡΑ: η
κυρίαρχη θέση του στην οικογένεια είναι δεδομένη, παρόλο που είναι ένας
ανεπρόκοπος, εγωιστής, που δε νοιάζεται καθόλου για το πώς καταφέρνουν να
επιβιώσουν τα υπόλοιπα μέλη της οικογένειας. Κι όχι μόνο αυτό, αλλά αυτά του
ακριβώς τα χαρακτηριστικά του οδήγησαν την οικογένεια σε αυτή την κατάσταση. Δε
δείχνει κανένα ενδιαφέρον για το μεγάλωμα των παιδιών του ή για τη γυναίκα του
– πέρα από την τεκνοποίηση – και για τα όποια περιουσιακά τους στοιχεία (π.χ.
ραπτομηχανή). Είναι οκνηρός, μέθυσος, γκρινιάρης, ζηλιάρης, ευέξαπτος, άπιστος,
ανεύθυνος.
ΜΕΤΑΞΥ ΤΟΥΣ ΣΧΕΣΕΙΣ: αδιαφορία
για την υγεία, για την επιβίωση και της συζύγου και των τέκνων. Υποτιμά τη
γυναίκα του, η οποία τον υπηρετεί, αγόγγυστα υπομένει τον κακό του χαρακτήρα,
ανέχεται τα πάντα, αναγκάζεται να πουλήσει το μόνο της μέσο για ένα αξιοπρεπές,
έστω και πενιχρό, εισόδημα, τη ραπτομηχανή της. Όλες της οι θυσίες περνούν
απαρατήρητες από τον άντρα της, ο οποίος νοιάζεται μόνο για τον εαυτό του, το
ποτό και τελικά τη ζωή του κοντά σε μια άλλη γυναίκα. Δεν υπάρχει κανένας
σεβασμός ούτε προς τη σύζυγο ούτε προς τα παιδιά του ούτε προς τον ίδιο το
θεσμό της οικογένειας.
Άμεση έκθεση – στατική παρουσίαση: Γιαννούλα,
Μανόλης, μπακάλης, αφού δίνει χαρακτηριστικά τους, όπως τιμιότητα,
εργατικότητα, τεμπελιά, αλκοολισμός, κτλ. (με φράσεις από το κείμενο θα
στηριχτεί η απάντηση)
Δραματική – δυναμική παρουσίαση:
κουμπάρος, αφηγητής, αφού τα χαρακτηριστικά τους αποδίδονται μέσα από το
διάλογο, τη στάση και τη συμπεριφορά τους που περιγράφονται. (με φράσεις από το
κείμενο θα στηριχτεί η απάντηση).
